Οι Σάγκες (sagas) των Νορς

Το θέμα της μαγείας εμφανίζεται σε διάφορα είδη της μεσαιωνι­κής λογοτεχνίας. Στο Βεοβούλφο, για παράδειγμα, γίνεται λόγος για ένα μαγικό φυλαχτό που ήταν τοποθετημένο στο κράνος ενός πολεμιστή. Όμως, για μια πιο συστηματική και ρεαλιστική αναφορά στη μαγεία των γερμανικών φυλών στις αρχές του Με­σαίωνα, λίγες πηγές είναι τόσο αποκαλυπτικές όσο οι σάγκες των Νορς. Θεωρούμε τα κείμενα αυτά ρεαλιστικά, όχι γιατί αποδί­δουν πιστά κάθε λεπτομέρεια της πραγματικής ζωής αλλά γιατί οι αναγνώστες τους πίστευαν σαν αληθινό ό,τι διάβαζαν σ' αυτά. Όμως εδώ, περισσότερο απ' ό,τι στα άλλα κείμενα της μεσαιωνι­κής λογοτεχνίας, η μαγεία εμπλέκεται άμεσα στις ρεαλιστικές απεικονίσεις περιστατικών της καθημερινής ζωής: στο κέντρο οι­κογενειακής έριδας, στη διεκπεραίωση δικαστικών υποθέσεων, στις συνηθισμένες αγγαρείες της ζωής, και όχι σε ένα φανταστι­κό κόσμο ή σε ένα εξιδανικευμένο και μαγεμένο βασίλειο.

Τα έμμετρα αυτά έπη γράφτηκαν στην Ισλανδία γύρω στο δέ­κατο τρίτο αιώνα, αλλά συνήθως αναφέρονται σε πολύ προγενέ­στερη εποχή, την περίοδο αμέσως μετά την προσχώρηση της Ισλανδίας στο χριστιανισμό, το 1.000 μ.Χ. Οι ποιητές παραδέχο­νται πως η κουλτούρα του τόπου τους έχει γίνει τουλάχιστον τυ­πικά χριστιανική, αλλά οι ίδιοι μιλούν για ανθρώπους που παρέμε­ναν προσκολλημένοι σε αρχαίες δοξασίες και μαγικές πρακτικές. Έτσι, τα έπη είναι ένας θησαυρός πληροφοριών, όχι τόσο για την προχριστιανική μαγεία, αλλά για το πώς αντιλαμβάνονταν αυτοί οι νέοι χριστιανοί την παγανιστική τους παράδοση.

Ο ρόλος της μαγγανείας σ' αυτή τη λογοτεχνική παράδοση εί­ναι προφανής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Σάγκα του Γκρέτιρ, έργο που γράφτηκε το δέκατο τέταρτο αιώνα, αλλά η υπόθεσή του διαδραματίζεται στον ενδέκατο. Όπως και τα περισσότερα έργα του είδους, έτσι κι αυτό εξιστορεί το χρονικό μιας αμείλι­κτης έχθρας ανάμεσα σε δύο οικογένειες. Ο ήρωας, ο Γκρέτιρ, τελειώνει τη ζωή του στην εξορία στο ακατοίκητο νησί του Drang, μια βραχώδη προεξοχή μέσα στη θάλασσα κοντά στις ακτές της Ισλανδίας. Πριν να αποσυρθεί σ' αυτό το καταφύγιο, αποχαιρετά τη μητέρα του. Εκείνη τότε τον συμβουλεύει:

Έχε το νου σου στις πλεκτάνες εναντίον σου, γιατί κινδυ­νεύεις να σε δολοφονήσουν. Είδα κάτι πολύ παράξενα όνειρα. Κρατήσου μακριά από κακούς μάγους γιατί λίγα πράγματα είναι τόσο ισχυρά όσο η μαγεία.

Το προαίσθημά της επαληθεύεται. Ο πιο ισχυρός εχθρός του Γκρέτιρ, κρίνοντας ότι θα είναι πολύ δύσκολο να του επιτεθεί στο νησί, ζητά τη βοήθεια της γριάς μητριάς του, η οποία ασχολιόταν με τη μαγγανεία πριν τον εκχριστιανισμό και θυμάται ακόμα τα μυ­στικά της τέχνης. Απρόθυμα, η ασθενική γριά γυναίκα δέχεται να βοηθήσει. Μαζί με άλλους φτάνει στο Drang σε μια βάρκα, αλλά ο Γκρέτιρ την αναγνωρίζει και τη διώχνει πετώντας της μια πέτρα που την πληγώνει άσχημα στο πόδι. Όταν τελικά εκείνη αναρρώνει από τον τραυματισμό, επιτίθεται με ανελέητο μίσος και πα­νουργία εναντίον του Γκρέτιρ. Παίρνοντας μαζί της μερικούς άνδρες, κατεβαίνει στην ακτή και ψάχνει για ξύλα από ναυάγια. Βρί­σκει ένα μεγάλο κορμό δέντρου, βάζει άνδρες να λειάνουν την επιφάνειά του και χαράζει σ' αυτό κάποιους ρούνους. Στάζει πά­νω στους ρούνους σταγόνες από το αίμα της και ψέλνει κάποια ξόρκια, έπειτα κάνει κύκλους γύρω από τον κορμό προχωρώντας προς τα πίσω και από τα αριστερά προς τα δεξιά και στο τέλος βάζει τους συνοδούς της να το σπρώξουν στη θάλασσα. Πριν το ξύλο απομακρυνθεί, προσθέτει άλλο ένα ξόρκι, έτσι ώστε, παρ' όλο που ο άνεμος φυσά προς την ξηρά, αυτό κατευθύνεται σύ­ντομα προς το Drang. Την επόμενη ημέρα ο Γκρέτιρ πηγαίνει να μαζέψει ξύλα για Τη φωτιά και όταν βρίσκει τον κορμό τον αφήνει στην άκρη, γιατί είναι ένα "κακό δέντρο που το έστειλαν οι δαίμο­νες". Το ίδιο συμβαίνει και την επόμενη ημέρα. Την τρίτη ημέρα, όμως, αντί γι' αυτόν μαζεύει ξύλα ένας δούλος, ο οποίος, ανυπο­ψίαστος, φέρνει πίσω μαζί του και τον καταραμένο κορμό. Ο Γκρέτιρ αρχίζει να τον κομματιάζει πριν το πάρει είδηση, αλλά το τσεκούρι φεύγει από τα χέρια του και χτυπά το πόδι του τραυματίζοντάς τον. Καθώς η πληγή του μέρα με την ημέρα επιδεινώνε­ται, καταλαβαίνει ότι του έχουν κάνει μάγια. Εξασθενημένος κα­θώς είναι, δεν μπορεί να υπερασπισθεί τον εαυτό του όταν οι εχθροί κατακλύζουν το νησί, κι έτσι αυτοί τον σκοτώνουν με ένα χτύπημα στο κεφάλι. Όταν ο λαός της Ισλανδίας μαθαίνει τι είχε συμβεί, καταδικάζει τον εχθρό του Γκρέτιρ, όχι γιατί τον σκότω­σε, αλλά γιατί κατέφυγε στη μαγεία για να πετύχει την εξόντωσή του· και έτσι τον διώχνουν από την Ισλανδία. "Από τότε υιοθετή­θηκε σαν νόμος", μας λέει το έπος, "το έθιμο να διώκονται όλοι όσοι ασχολούνται με τη μαγγανεία".

Από πολλές απόψεις η μαγεία που χρησιμοποιήθηκε ενάντια στον Γκρέτιρ αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα για το είδος της μαγγανείας που συναντούμε στα ισλανδικά έπη. Η μάγισσα εί­ναι μια ειδικός που προσφέρει τις υπηρεσίες της σε άλλους. Οργανώνει τελετουργίες και φορτίζει κάποια αντικείμενα με μαγι­κή ενέργεια, αλλά η κύρια πηγή της δύναμής της είναι ο προφορι­κός και ο γραπτός λόγος: τα μάγια που ψέλνει πάνω από τον κορ­μό του δέντρου και οι ρουνικές επιγραφές που χαράζει σ' αυτό, Άλλα άτομα της κοινωνίας της απέρριπταν τη μαγεία όχι για τη βιαιότητά της αλλά γιατί ήταν άδικη. Θα πρέπει κανείς να σκοτώνει τους εχθρούς του σε τίμιο αγώνα και όχι χρησιμοποιώντας ύπου­λες ιεροτελεστίες μαγγανείας. Το σημαντικότερο ίσως απ' όλα εί­ναι ότι εδώ, όπως και σε άλλα έπη, η μαγεία συνδέεται με τις κα­θημερινές υποθέσεις της ισλανδικής ζωής. Η μάγισσα είναι μια γριά γυναίκα με ειδικές γνώσεις, και τίποτα δεν υπονοεί ότι υπάρ­χει κάτι "εξωανθρώπινο" σ' αυτή, ή ότι δεν ανήκει στην ισλανδική κοινωνία. Ούτε η κατάσταση που δίνει αφορμή για τη χρήση μα­γείας έχει κάτι το ασυνήθιστο.

Τα αποτελέσματα της μαγείας που συναντάμε στα έπη ποικίλ­λουν. Μπορεί να είναι επιθετική ή αμυντική — μ' άλλα λόγια, είναι ένας τρόπος για να αντιμετωπίσει ή να αποφύγει κανείς τους εχθρούς του. Με τη βοήθειά της μπορεί να τους τραυματίσει θανά­σιμα στη μάχη ή να ξεσηκώσει εναντίον τους μια τρομερή καταιγί­δα όταν ταξιδεύουν στη θάλασσα. Αν ο μάγος κατηγορηθεί πως χρησιμοποιεί μάγια, μπορεί με ανάλογο τρόπο να εξοντώσει και τον ίδιο του το μηνυτή. Επίσης, η μαγγανεία μπορεί να κάνει τη ζωή ενός ανθρώπου δυστυχισμένη, για παράδειγμα, εμποδίζοντάς τον να έχει σεξουαλική επαφή με τη γυναίκα του. Η μαγεία μπορεί να δώσει σ' έναν άνθρωπο μορφή ζώου, για να μην μπορούν να τον βρουν οι εχθροί του, ή να προκαλέσει σκοτάδι και ομίχλη για να εμποδίσει μια καταδίωξη. Στη μάχη, το βλέμμα ενός μάγου μπο­ρεί να αχρηστέψει τα όπλα του αντιπάλου, ένα ξόρκι μπορεί να εμποδίσει τους στρατιώτες να υπερασπίσουν τον εαυτό τους κι ένα μαγικά αδιαπέραστο ρούχο μπορεί να κάνει έναν πολεμιστή αήττητο. Το κακό μάτι είναι πολύ επικίνδυνο, ιδιαίτερα όταν ο μά­γος συλληφθεί. Γι' αυτό, συνήθως, αυτοί που τον αιχμαλωτίζουν σκεπάζουν το κεφάλι του με ένα σάκο. Τα έπη αναφέρονται κάπο­τε και στη θεραπευτική μαγεία, αλλά ακόμα κι όταν κάποια μάγισσα ισχυρίζεται πως χρησιμοποιεί θεραπευτικές τέχνες, μπορεί στην πραγματικότητα να έχει κακό σκοπό. Η Σάγκα των Γιων του Ντρό-πλαγκ μιλά για κάποιον πολεμιστή με το όνομα Γκριμ, ο οποίος στη μάχη πληγώνεται στο πόδι και το τραύμα του κακοφορμίζει. Μια γυναίκα που ισχυρίζεται πως έχει γνώσεις ιατρικής προσφέρεται να τον βοηθήσει. Δένει το πόδι του με επιδέσμους, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Η κατάσταση του Γκριμ χειροτερεύει· ο θάνατος δεν αργεί να έρθει. Αργότερα αποδεικνύεται ότι η γυναίκα αυτή ήταν μάγισσα, φίλη κάποιου που είχε σκοτώσει ο Γκριμ, κι εκείνη πήρε την εκδίκησή της παριστάνοντας τη γιάτρισσα.

Οι μάγοι στα μεσαιωνικά ισλανδικά έπη είναι, σχεδόν πάντοτε απεχθείς χαρακτήρες, σκαιοί και αντιπαθείς και συχνά δεν κρύ­βουν τη σχέση τους με τον παγανισμό. Όταν διαπράττουν τις ακατονόμαστες πράξεις τους, όλοι συμφωνούν ότι θα πρέπει να καταδικαστούν σε θάνατο ή τουλάχιστον να εξοριστούν. Κάποια κείμενα αναφέρουν ότι έμαθαν την τέχνη από δασκάλους της μα­γείας και ότι έχουν μια μικρή ομάδα από βοηθούς που ψέλνουν ξόρκια ή αποκρίνονται στα λόγια τους. Σε ένα έπος, μάλιστα, συ­ναντούμε μια ολόκληρη οικογένεια μάγων, "πολύ έμπειρων στη μαγεία", που εκδιώχθηκαν από το σπίτι τους εξαιτίας της κακής τους φήμης. Συνήθως, όμως, δρουν μεμονωμένα, είτε για τον εαυτό τους είτε για λογαριασμό των πελατών τους. Συχνά επι­στρατεύουν σαν βοηθούς τους πνεύματα ζώων ή ακόμα συντη­ρούν και οι ίδιοι κάποια ζώα. Ένας μάγος είχε είκοσι γάτες για να τον προστατεύουν: τρόμαζαν τους πάντες με το δαιμονικό τους βλέμμα και τα νιαουρίσματά τους. Συνήθως, οι μάγοι δεν έχουν ανάγκη από πολύπλοκα εργαλεία και εξαρτήματα. Ένα ραβδί, ένα ρούχο ή ένα τομάρι ζώου, ο "μανδύας ενός τρολ" ή ένας επίπε­δος χώρος είναι αρκετά για την εκπλήρωση του σκοπού τους.

Τα ξόρκια που απαγγέλλονται ή ψάλλονται στη μαγεία του ισλανδικού έπους παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο. Ένα επεισόδιο της Σάγκα Λάξντελα δείχνει πώς λειτουργούσαν πιθανώς οι ψαλμοί [incantations]. Μια ολόκληρη οικογένεια μάγων πλησιάζουν το σπίτι του εχθρού τους τη νύχτα και αρχίζουν να ψάλλουν. Στην αρχή, τα θύματά τους μπερδεύονται, αν και ο ψαλμός είναι ευχά­ριστος. Γρήγορα, όμως, η σπιτονοικοκυρά καταλαβαίνει πως πρό­κειται για μάγια που στρέφονται ενάντια σε κάποιο άτομο της οι­κογένειας και τους προειδοποιεί όλους να μείνουν ξύπνιοι, αλλά να μη βγουν έξω από το σπίτι. Παρ' όλα αυτά, όλοι αποκοιμιούνται εκτός από ένα δωδεκάχρονο αγόρι προς το οποίο απευθύνονται τα μάγια. Καθώς το κατακλύζουν η ανησυχία και η περιέργεια, το παιδί βγαίνει έξω, προχωρεί προς το μέρος των μάγων κι αμέσως πέφτει νεκρό.

Είναι δύσκολο να καθορίσουμε τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη μαγγανεία και τον παγανισμό των Νορς. Οι πολέμιοι των μά­γων βλέπουν τη μαγεία σαν μια πρακτική απ' την οποία οι Ισλανδοί θα πρέπει να παραιτήθηκαν όταν προσχώρησαν στο χριστια­νισμό. Η μαγγανεία είναι μέρος μιας παράδοσης σύμφωνα με την οποία, μετά τη βάφτισή τους υποτίθεται πως απαρνήθηκαν το έρ­γο του διαβόλου. Με αυτή την έννοια είναι ένα "παγανιστικό κα­τάλοιπο". Εν τούτοις, δεν υπάρχει καμιά ένδειξη ότι πρόκειται για έκφραση μιας οργανωμένης παγανιστικής θρησκείας που εξακο­λουθούσε να υπάρχει στο περιθώριο. Εκτός αυτού, ούτε η μαγεία, όπως παρουσιάζεται στα ισλανδικά έπη, φαίνεται να είναι αναπό­σπαστα δεμένη με τη λατρεία των θεών των Νορς. Αν και η μα­γεία των κακόβουλων μάγων μπορεί να μοιάζει με τη μαγεία των θεών, και μερικές φορές αναφέρεται σ' αυτούς, σπάνια τους επι­καλείται να βοηθήσουν στην ευόδωση των έργων της. Όπως και αλλού στην εκχριστιανισμένη Σκανδιναβία, η μαγγανεία και η ει­δωλολατρία θεωρούνταν εντελώς διαφορετικά πράγματα, ακόμα κι αν σε ορισμένα σημεία επικαλύπτονταν. Οι χριστιανοί συγγρα­φείς ήταν αυτοί που ταύτισαν τις παραπάνω κατηγορίες, αφηγού­μενοι ιστορίες για παγανιστικές θεότητες που βοηθούσαν τους μάγους με τις "δαιμονικές τους δυνάμεις", ενώ οι ιεροκήρυκες που ήρθαν αργότερα βοήθησαν στην ευρύτερη διάδοση αυτής της αντίληψης.

Μολονότι ένα μεγάλο μέρος των μαγικών παραδόσεων που συ­ναντούμε σ' αυτές τις ιστορίες ανάγεται στην αρχαιότητα των γερ­μανικών φυλών, και υπάρχουν μνήμες της μαγικής δύναμης που αποδιδόταν στο θεό των Νορς, τον Οντίν, ορισμένα στοιχεία μαρ­τυρούν την αφομοίωση κι άλλων, μη γερμανικών στοιχείων. Η μα­γεία της Ισλανδίας μοιάζει σε ορισμένα σημεία με αυτή των Λαπώνων και άλλων φυλών της Αρκτικής. Όπως και οι σαμάνοι του μακρινού Βορρά, οι Ισλανδοί μάγοι παρουσιάζονται, σύμφωνα με το μύθο, ως κάτοχοι ιδιαίτερων ψυχικών δυνάμεων που γίνονται φανε­ρές όταν κοιμούνται ή όταν πέφτουν σε έκσταση. Επίσης, οι μάγοι της Σιβηρίας, μπορούν να μεταμορφώσουν έναν άνθρωπο στις πιο απίθανες μορφές, ώστε να περάσει απαρατήρητος. Σαν τους Λάπωνες μάγους, μπορούν κι αυτοί να επιτεθούν στους εχθρούς τους με τη μορφή ζώων, όπως ο θαλάσσιος ίππος. Τόσο στις ισλανδικές όσο και σε άλλες ιστορίες του Βορρά, οι μάγοι που έχουν πάρει τη μορφή ζώου συχνά δεν ξεχωρίζουν από τα πνεύμα­τα των ζώων που τους προστατεύουν. Υπάρχουν ομοιότητες ακό­μα και με τούς Εσκιμώους σαμάνους, οι οποίοι λέγεται ότι πέφτουν σε έκσταση ξαπλωμένοι σε επίπεδες επιφάνειες και σκεπασμένοι με δέρματα ζώων. Τέτοιες τεχνικές συναντάμε (ή τουλάχιστον μπορούμε από στοιχεία να υποθέσουμε τη χρήση τους) και στα ισλανδικά έπη. Έτσι, λοιπόν, άλλο ένα πολιτισμικό σύστημα, αυτό των αρκτικών περιοχών, παρουσιάζει κοινά στοιχεία με τους πολι­τισμούς που ήδη αναφέραμε στη μελέτη μας για τη μαγεία.

Από μια άλλη άποψη, όμως, τα έπη αντιπροσωπεύουν μια ιδιαί­τερη κατάσταση που υπήρχε στην Ισλανδία. Η κοινωνία που παρου­σιάζουν, βασισμένη σε μικρής κλίμακας αγροτικές καλλιέργειες και στο ψάρεμα, ακολουθεί το νομαδικό τρόπο ζωής πολύ λιγότερο απ' ό,τι στο παρελθόν, πριν τον εκ χριστιανισμό. Παρά τη γεωγραφική της απομόνωση, η Ισλανδία είχε πολιτιστικούς και εκκλησιαστικούς δεσμούς με τη Σκανδιναβία και την Ευρώπη γενικότερα. Σημαντικά κείμενα της λατινικής λογοτεχνίας είχαν μεταφραστεί στο τοπικό ιδίωμα. Ίσως μάλιστα εξαιτίας της γεωγραφικής της απομόνωσης, η πνευματική της ελίτ ένιωθε υποχρεωμένη να υπενθυμίζει στους ανθρώπους την ανάγκη να διατηρήσουν την επαφή τους με τον πολιτισμένο κόσμο. Τα έπη, τα οποία καταγράφηκαν μετά από αιώ­νες προφορικής μετάδοσης, θύμιζαν στους ανθρώπους ένα ηρωι­κό αλλά όχι ρομαντικό παρελθόν. Στοιχεία από την παλιά σκανδι­ναβική παράδοση παρουσιάζονται στα έπη μέσα σε μια απειλητική και μελαγχολική ατμόσφαιρα. Όπως ο Οράτιος και ο Λουκιανός πε­ριγελούσαν τις κακές μάγισσες σε μια εποχή που οι ρωμαϊκές αρ­χές είχαν ξεσηκώσει ολόκληρη εκστρατεία ενάντια στη μαγγανεία της ζωής και όχι της λογοτεχνίας, έτσι και οι συγγραφείς των επών μιλούν για τις ηθικά απαράδεκτες δυνάμεις της μαγείας, θέλοντας να θυμίσουν στον κόσμο τις άσχημες μέρες του παρελθόντος, όπου η Ισλανδία δεν πρέπει να ξαναγυρίσει. Έγραφαν ιστορίες για ένα συγκεκριμένο είδος κοινωνικής αναταραχής, και η μαγεία που παρουσίαζαν ήταν μέρος του "φόντου" που χρησιμοποιούσαν στην απεικόνιση αυτής της εποχής.

Εντελώς διαφορετικά είναι τα μαγικά μοτίβα που συναντούμε στις "έδες", οι οποίες περιέχουν πολύ περισσότερα στοιχεία της μυθολογίας των Νορς απ' ό,τι τα ισλανδικά έπη. Η διάκριση δεν είναι σε καμιά περίπτωση απόλυτη, αλλά μπορούμε να πούμε ότι τα έπη ασχολούνται περισσότερο με τις υποθέσεις των ανθρώ­πων, ενώ οι έδες είναι η κύρια πηγή μας για τις ιστορίες των θε­ών. Επομένως, οι έδες έχουν δευτερεύουσα σημασία για την ιστορία της μαγείας και για τον τρόπο που λειτουργούσε μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία. Μολαταύτα, αναφέρονται κι αυτές στη μαγεία και τα μαγικά θέματα που παρουσιάζουν δεν είναι ολότελα διαφορετικά από αυτά των ισλανδικών επών. Η πιο δημοφιλής, όμως, και για το θέμα μας η πιο σημαντική ιστορία από τις έδες, είναι αυτή που αφηγείται πώς ο θεός Οντίν κρεμάστηκε από ένα δέντρο, νηστεύοντας και μένοντας εκτεθειμένος στα στοιχεία της φύσης ώσπου να ανταμειφθεί κατακτώντας τα μυστικά των ρούνων και των μαγικών τους δυνάμεων. Επομένως, για ένα μά­γο, είτε είναι θεός είτε άνθρωπος, η μαγεία έχει άμεση σχέση με τη γραφή. Αυτός ο μύθος δείχνει πολύ πιο παραστατικά απ' όσο τα ισλανδικά έπη τη σπουδαιότητα της ασκητικής προετοιμασίας. Εδώ, όπως και σ' άλλες ευρωπαϊκές παραδόσεις πριν την έλευση του χριστιανισμού, η μαγική δύναμη εκπορεύεται από κάποιον που πέρασε από σκληρές δοκιμασίες, δάμασε το σώμα του, δυνά­μωσε την ψυχή του και με την ισχυρή του θέληση κατάφερε να αποκτήσει πρόσβαση σε κρυμμένες ενέργειες.