Μαντεία και Λαϊκή Αστρολογία

Οι μορφές μαγείας που εξετάσαμε ως τώρα ήταν τρόποι χειρι­σμού της φύσης που χρησιμοποιούσε κάποιος για να επηρεάσει τη μοίρα τη δική του, ή άλλων ανθρώπων. Η μαντεία ήταν ένας τρόπος για να μαθευτεί ένα μέλλον που ήταν προκαθορισμένο.

Οι πρώτοι συγγραφείς των μεσαιωνικών χρόνων θεωρούσαν τη μαγεία κυρίως σαν μια σειρά μαντικών τεχνικών, οι οποίες βασί­ζονταν στο σύνολό τους, όπως και η υπόλοιπη μαγεία, στη δαι­μονική έμπνευση. Σχεδόν το μισό μέρος του έργου που έγραψε ο Ισίδωρος της Σεβίλλης με θέμα τη μαγεία αναφέρεται στους μάντεις και η ταξινόμησή του άσκησε μεγάλη και μακροχρόνια επίδραση. Ενώ άλλες μορφές μαγείας ήρθαν στο προσκήνιο της ευρωπαϊκής ιστορίας μόνο στους μεταγενέστερους μεσαιωνι­κούς χρόνους, η μαντεία δεν έχασε τίποτα από τη γοητεία της για το λαό ή την τρομακτικότητά της για τους ηθικολόγους, σ' όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα. Υπήρχαν πολλά είδη μαντείας. Η ονειρομαντεία παρέμεινε δημοφιλής και πλήθος ήταν οι πραγμα­τείες που ασχολούνταν με την ερμηνεία των ονείρων. Για την λαϊκή ονειρομαντεία το περιεχόμενο των ονείρων ταυτιζόταν με τα μελλοντικά γεγονότα: όνειρα με νερό, για παράδειγμα, μπο­ρεί να ήταν σημάδι για θάνατο από πνιγμό. Σε μια πιο εξεζητημέ­νη έκφραση αυτής της τέχνης, τα "βιβλία των ονείρων" ορισμέ­νων συγγραφέων, όπως ο Χανς Λόμπεντσβαϊγκ (μέσα δέκατου πέμπτου αιώνα), έπαιρναν σοβαρά υπόψη τους την κοινωνική θέ­ση και τη φυσική κατάσταση των ανθρώπων και περιείχαν περί­πλοκους κανόνες για την ερμηνεία των ονείρων.

Μολονότι οι περίπλοκες μορφές μαντικής που είχαν αναπτύ­ξει οι Ρωμαίοι είχαν χαθεί στο πέρασμα του χρόνου, ένα πρωτό­γονο είδος οιωνοσκοπίας, με το οποίο μάθαινε κανείς το μέλλον από τα κρωξίματα των πουλιών, εξακολουθούσε να χρησιμοποι­είται και στο Μεσαίωνα. Ο αριθμός των κραυγών που έβγαζε ένα γεράκι μπορεί να ήταν σημάδι για την αλλαγή του καιρού, γιατί το πουλί ήταν πολύ ευαίσθητο στις ατμοσφαιρικές συνθήκες. Λέγε­ται πως μια γυναίκα ρώτησε έναν κούκο πόσο θα ζούσε και όταν το πουλί έκρωξε πέντε φορές, εκείνη έβγαλε το συμπέρασμα πως της έμεναν άλλα πέντε χρόνια. Όπως είναι φανερό, τέτοιες ιστορίες λέγονταν περιπαικτικά, για να διακωμωδήσουν τις προ­καταλήψεις πολλών ανθρώπων της εποχής. Οι χειρομάντεις, επιδεικνύοντας ακόμα περισσότερη λεπτολογία, ισχυρίζονταν ότι μπορούν να διαβάσουν στις παλάμες των ανθρώπων πόσους ή πόσες συζύγους θα έχουν, ποιες εκπλήξεις τους επιφυλάσσει το μέλλον στον επαγγελματικό τομέα και αν ήταν γραφτό τους να πεθάνουν στην αγχόνη.

Η επιστημονική αστρολογία, που βασιζόταν στη λεπτομερειακή παρατήρηση του ουρανού, φαίνεται ότι σπάνιζε στην Ευρώπη μέ­χρι το δωδέκατο αιώνα, σ' αντίθεση με τη λαϊκή αστρολογία που ήταν πάντοτε παρούσα. Στη λαϊκή της μορφή η αστρολογία ασχο­λούνταν περισσότερο με τις φάσεις της σελήνης παρά με τις κινή­σεις των άλλων ουράνιων σωμάτων, για τον απλούστατο λόγο ότι το φεγγάρι ήταν πιο εύκολα ορατό και οι κινήσεις του ήταν πιο άμεσα κατανοητές. Λεπτομερείς πίνακες έδειχναν ποιες μέρες του σεληνιακού κύκλου ήταν κατάλληλες ή ακατάλληλες για διά­φορες δραστηριότητες, Μολονότι τέτοιου είδους έγγραφα μπορεί να προέρχονταν από ανθρώπους με κάποια μόρφωση, το ύφος των κειμένων είναι πρόχειρο και δεν δείχνει ιδιαίτερη πνευματική καλλιέργεια.

Οι μάντεις της εποχής έβλεπαν στον ουρανό κι άλλα σημάδια του μέλλοντος, τα οποία αντιμετώπιζαν με τον ίδιο ψευτο-συστηματικό τρόπο. Μια από τις κοινότερες μορφές πρόγνωσης ήταν η ερμηνεία των κεραυνών. Η κατεύθυνση που είχαν σήμαινε πολλά: για παράδειγμα, αν ακούγονταν στ' ανατολικά, αυτό προμήνυε με­γάλη αιματοχυσία την επόμενη χρονιά. Ακόμα πιο σημαντικός, ιδιαί­τερα στις περιοχές όπου οι καταιγίδες με κεραυνούς ήταν σπάνιες τους περισσότερους μήνες του χρόνου, ήταν ο μήνας στον οποίο ακουγόταν ο κεραυνός. Ενα σχεδιάγραμμα από το δέκατο τέταρτο αιώνα περιγράφει: "τι συμβολίζει ο κεραυνός τον κάθε μήνα" και συ­νοδεύεται από απλές εικόνες που δείχνουν καθαρά το μέλλον (Εικ. 8). Αν πέσουν κεραυνοί τον Ιανουάριο, αυτό σημαίνει δυνατούς ανέμους, αφθονία φρούτων και πόλεμο. Κεραυνοί το Φεβρουάριο προμηνύουν θάνατο πολλών ανθρώπων, κυρίως των πλουσίων. Η πιο ελπιδοφόρα προοπτική σ' αυτόν το γενικά θλιβερό πίνακα μένει για το τέλος της χρονιάς: αν εμφανιστούν κεραυνοί το Δεκέμβριο, αυτό προαναγγέλλει μια πλούσια σοδειά και ειρήνη και ομόνοια ανάμεσα στους ανθρώπους.

Ορισμένες ημέρες του μήνα είναι πιο ευνοϊκές από άλλες και ορισμένες ημέρες του χρόνου είναι ιδιαίτερα άτυχες. Φόνοι, μά­χες και άλλες κακοτυχίες συμβαίνουν συνήθως στις "αιγυπτιακές ημέρες", αλλά μπορεί κανείς να πάρει τα μέτρα του αν τις ξέρει από πριν. Ένα βιβλίο με γιατροσόφια από την Αγγλία αναφέρει ότι υπάρχουν τριάντα δύο κακές ημέρες στο χρόνο, άσχετα από τις παραλλαγές για κάθε περιοχή :

Όποιος παντρεύεται μια γυναίκα σε κάποια από αυτές τις ημέρες, δεν πρόκειται να τη χαρεί για πολύ. Και όποιος φεύγει για μεγάλο ταξίδι, δεν πρόκειται να γυρίσει πίσω πο­τέ, ή κάποιο μεγάλο κακό θα πέσει πάνω του. Και αυτός που ξεκινά μια μεγάλη επιχείρηση δεν πρόκειται ποτέ να ξεμπερ­δέψει απ' αυτή. Και αυτός που κάνει αφαίμαξη μια απ' αυτές τις μέρες δεν θα είναι ποτέ καλά ή θα πεθάνει σύντομα.

Συνηθισμένες δεισιδαιμονίες κάθε λογής χρησιμοποιούνταν για την πρόβλεψη της τύχης. Εκείνοι που έβρισκαν πεντάρες ή βελό­νες, μπορούσαν να συγχαρούν τον εαυτό τους για την καλή τους τύχη, εκτός κι αν από αφηρημάδα έχαναν τα αντικείμενα που βρή­καν, οπότε η τύχη στρεφόταν εναντίον τους. Θεωρούνταν τύχη αν κάποιος έβρισκε ένα πέταλο αλόγου ή ένα σιδερένιο καρφί ή συναντούσε ένα λαγό που έτρεχε να γλιτώσει από τα κυνηγόσκυ­λα. Το να συναντήσει κανείς ένα γεράκι ή ένα γάιδαρο ήταν γρουσουζιά. Μερικοί πίστευαν ότι η συνάντηση με καλόγερο ή παπά ήταν κακό σημάδι και για να αποφύγουν τις συνέπειες έκαναν το σημείο του σταυρού. Ένα γνωστό ανέκδοτο για ιεροκήρυκες μιλά για μια γυναίκα που όταν συνάντησε έναν παπά σταυροκοπήθηκε για να αποτρέψει την κακοτυχία, αυτός όμως την έριξε σ' ένα λα­σπωμένο χαντάκι κι έτσι η προκατάληψη της βγήκε σε κακό. Παρ' όλα αυτά, είναι αμφισβητήσιμο αν, ακόμα και με τους όρους του Μεσαίωνα, αυτές οι αντιλήψεις ανήκουν στο χώρο της μαγείας. Οι συγγραφείς των πρώτων αιώνων του Μεσαίωνα που μιλούσαν για τις "μαγικές τέχνες" αναφέρονταν κυρίως σε μαντικές κι άλ­λες πρακτικές που συνεπάγονταν κάποιο βαθμό συστηματικής συσχέτισης ανάμεσα στους οιωνούς και τα μελλοντικά γεγονότα. Σ' αυτό το πλαίσιο, ο όρος "τέχνη" αναφερόταν σ' ένα συστηματι­κό πεδίο γνώσης και λίγοι θα παραχωρούσαν το αξίωμα αυτού του τίτλου σε μια κοινή πρόληψη.

Δεν ήταν παθητικές όλες οι μορφές μαγείας, ούτε απαιτούσαν απλή παρατήρηση των σημείων που υπάρχουν στον κόσμο. Ορι­σμένες μορφές, που φαίνεται ότι έγιναν ιδιαίτερα γνωστές στο δέκατο πέμπτο αιώνα αλλά ήταν παρούσες και σε παλαιότερες εποχές, απαιτούσαν την ενεργό συμμετοχή του ατόμου που πρόβλεπε το μέλλον. Αυτά τα είδη μαντικής θα μπορούσαν να ονομα­στούν "πειραματικά". Για παράδειγμα, το ν' ανοίξει κάποιος τυχαία ένα βιβλίο σε μια σελίδα και να διαβάσει το πρώτο κείμενο που θα πέσει στα μάτια του, ήταν μια καθιερωμένη και μακραίωνη πρακτι­κή. Ένας άλλος τρόπος πρόγνωσης που ξεκινούσε από την αρ­χαιότητα και εμφανίζεται ξανά στα μεσαιωνικά κείμενα σχετιζό­ταν με το ρίξιμο του ζαριού. Ένα εγχειρίδιο του ύστερου Μεσαίω­να δίνει οδηγίες για το πώς μπορεί κάποιος να ρίξει τα ζάρια και να μάθει αν θα ικανοποιήσει κάποια επιθυμία του. Για τον τυχερό εκείνο που θα φέρει τρεις εξάρες το βιβλίο γράφει:

Εσύ που έριξες τρεις εξάρες εδώ

Τ' όνειρό σου θα δεις αληθινό μέσα σε λίγο καιρό.

Μείνε ήσυχος και μην ανησυχείς, Γιατί ό,τι ευχήθηκες θα το χαρείς.

Ο παίχτης που ρίχνει δύο εξάρια και ένα δύο θα αποκτήσει επίσης ό,τι ποθεί, αλλά μαζί μ' αυτό και πολλούς μπελάδες. Όσοι ρίχνουν μία εξάρα και δύο τεσσάρες, λέει το βιβλίο, θα πρέπει να παραιτη­θούν από τις επιθυμίες τους. Μολονότι δεν αποκλειόταν η χρήση τέτοιων τεχνικών σε περιπτώσεις σοβαρής μαντείας, συνήθως έβρισκαν εφαρμογή σαν παιχνίδια σε γιορταστικές συγκεντρώ­σεις. Μερικές φορές τα παιχνίδια ήταν πολύ περίπλοκα κι έπρεπε κάποιος να συμβουλευτεί αρκετά σχεδιαγράμματα ή κινητούς δεί­κτες [π.χ. ζάρια] για να πάρει μια συμβουλή. Ένα παράδειγμα από τη Γερμανία απευθύνεται σε εραστές, αλλά μπορεί επίσης να εκληφθεί και σαν αστεϊσμός, έστω κι αν το ύφος του μοιάζει πολύ νηφάλιο. Σ' ένα σενάριο η γεμάτη ελπίδες νεαρή κυρία παίρνει την εξής προειδοποίηση: "Χαραμίζεις την αγάπη σου σ' αυτόν το νεαρό άντρα που διάλεξες. Αν και είναι πολύ φιλικός μαζί σου, μια άλλη τον ευχαριστεί. Τον αγαπάς αλλά αυτός δε σ' αγαπά, όσο κι αν προσποιείται το αντίθετο".

Ορισμένες τεχνικές της πειραματικής μαντείας χρησιμοποιού­σαν παρόμοια είδη αντικειμένων μ' αυτά που συναντούμε στην ια­τρική, την ερωτική και τις άλλες μορφές μαγείας, και εμφανίζο­νται στα ίδια χειρόγραφα με τις τελευταίες. Τα βότανα, για παρά­δειγμα, μπορούν να βοηθήσουν στον εντοπισμό ενός κλέφτη: αν ένα ηλιοτρόπιο τοποθετηθεί κάτω από το κεφάλι ενός κοιμισμέ­νου ατόμου που έπεσε θύμα κλοπής, αυτό το άτομο θα μπορέσει να δει στο όνειρό του τον κλέφτη και το μέρος όπου πιθανώς βρί­σκεται.

Παρόμοιες τεχνικές μπορούν να χρησιμοποιηθούν επίσης για ιατρικές προγνώσεις. Αν ένας θεραπευτής πιέσει σταυροβότανο πάνω στην παλάμη ενός άρρωστου ατόμου και τον ρωτήσει πώς νιώθει, το σταυροβότανο θα κάνει τον ασθενή να δώσει μια σαφή και λεπτομερή περιγραφή της κατάστασής του και από αυτή την απάντηση θα μπορέσει ο θεραπευτής να συμπεράνει αν θα ξεπεράσει τον κίνδυνο ή όχι. Ο γιατρός Ιωάννης του Μίρφιλντ δίνει μια σειρά από τεχνικές που συνδυάζουν ιατρικές προγνώσεις και οιωνούς, μαζί με ένα είδος "ονοματομαγείας" ["onomancy"], ή μα­ντείας με υπολογισμούς που βασίζονται σε ονόματα:

Πάρτε το όνομα του ασθενή, το όνομα αυτού που έστειλαν για να φωνάξουν το γιατρό και το όνομα της μέρας που ο απεσταλμένος ήλθε για πρώτη φορά να σας ζητήσει. Ενώ­στε τις αριθμητικές αξίες όλων μαζί των γραμμάτων και, αν ο αριθμός που προκύπτει είναι άρτιος, τότε ο ασθενής δεν θα ξεφύγει τον κίνδυνο. Αν ο αριθμός είναι περιττός, ο ασθενής θα αναρρώσει.

Δεν είναι παράξενο να διαβάζουμε τέτοιου είδους οδηγίες, αλλά να τις συναντούμε στο έργο ενός επιφανούς γιατρού με πρακτικό πνεύμα, αυτό μας βάζει σε σκέψεις.

Τα χειρόγραφα που αναφέρονται σε μαντικές μεθόδους περι­γράφουν μερικές φορές περίπλοκες τεχνικές εντοπισμού ενός κλέφτη. Αν κάποιος γράψει τον τύπο " + Agios crux + Agios Crux Agios Domini" σε αγνό κερί και το κρατήσει πάνω από το κεφάλι του με το αριστερό χέρι, θα δει στον ύπνο του τον κλέφτη. Αν υποπτεύεται κάποιον, πρέπει να γράψει ορισμένα γράμματα σ' ένα κομμάτι ψωμί και να το δώσει στον ύποπτο να το φάει. Αν αυτός εί­ναι ο ένοχος δεν θα μπορεί να το καταπιεί. Σε περίπτωση που οι ύποπτοι είναι περισσότεροι, θα πρέπει να γράψει μία πιο περίπλο­κη φράση πάνω στο ψωμί και να πει διάφορες προσευχές πριν να τους το προσφέρει. Σαν εναλλακτική λύση μπορεί, επίσης, να ζω­γραφίσει ένα μάτι στον τοίχο, να μαζέψει όλους τους ύποπτους και να παρακολουθήσει ποιος θα δακρύσει από το δεξί του μάτι. Αν αυτός που δάκρυσε αρνηθεί ότι έκλεψε το χαμένο αντικείμενο, ο ενδιαφερόμενος πρέπει να πάρει ένα χάλκινο καρφί και να τρυπήσει το μάτι στον τοίχο — στην κίνηση αυτή ο ένοχος θα βγάλει μια κραυγή σαν να έχει τραυματιστεί ο ίδιος, Είναι φανερό, εδώ πρόκειται για τυπική περίπτωση συμπαθητικής μαγείας.

Η ανίχνευση ενός κλέφτη ή ο εντοπισμός κλεμμένων αγαθών συνδεόταν ίσως με τη μαγεία που αποκαθιστούσε τη χαμένη περι­ουσία. Ένα φλαμανδικό χειρόγραφο του δέκατου τετάρτου αιώνα, για παράδειγμα, χρησιμοποιεί ένα είδος συμπαθητικής μαγείας σαν μέσο για την ανακάλυψη και ανάκτηση ενός κλεμμένου αντικειμέ­νου. Βασίζεται στο μύθο που λέει ότι μετά τη σταύρωση του Χριστού ο σταυρός του θάφτηκε μέχρι που τον ανακάλυψε η Αγία Ελένη, Όπως η γη παραχώρησε στους ανθρώπους το ιερό κειμήλιο, έτσι θα πρέπει να φανερώσει τα κλεμμένα αγαθά. Για να επικαλεστεί τη δύ­ναμη του σταυρού ο μάντης ξαπλώνει τέσσερις φορές στο έδαφος, κάθε φορά ευθυγραμμιζόμενος με διαφορετική κατεύθυνση της πυ­ξίδας, με τα χέρια απλωμένα σε σχήμα σταυρού, και απαγγέλλει κά­ποια λόγια διατάζοντας το σταυρό του Χριστού να πιάσει τον κλέ­φτη και να φέρει πίσω τα κλεμμένα αγαθά.

Μαγικές μεθόδους μπορεί επίσης να χρησιμοποιήσει κάποιος που θέλει να αποσπάσει ένα μυστικό από ένα άλλο πρόσωπο και εφόσον ο στόχος εδώ είναι η απόκτηση γνώσης, οι ενέργειες αυτού του είδους ανήκουν στο χώρο της πειραματικής μαντείας. Για παράδειγμα, αν βάλει την καρδιά και το αριστερό πόδι ενός φρύνου πάνω στο στόμα ενός κοιμισμένου ατόμου, θα μάθει ό,τι ζητήσει.

Από τα παραπάνω γίνεται φανερό γιατί η μαντική θεωρού­νταν συχνά είδος δαιμονικής μαγείας. Ο Αυγουστίνος στην πραγματεία του Περί της Μαντικής των Δαιμόνων είχε εξηγή­σει ότι, αν και τα κακά πνεύματα δεν έχουν στ' αλήθεια προφη­τική γνώση του μέλλοντος, μπορούν να κάνουν υποθέσεις βα­σιζόμενοι στη διορατικότητά τους, στην ικανότητά τους να με­τακινούνται γρήγορα από ένα μέρος σε άλλο και στο πλούσιο απόθεμα των εμπειριών τους και αυτές ακριβώς τις εικασίες επικοινωνούν στους ανθρώπους μέσω της μαντείας. Μπορεί, άραγε, η μαντεία να λειτουργεί όπως η φυσική μαγεία; Οι άν­θρωποι που μιλούσαν για τις απόκρυφες δυνάμεις της φύσης συνήθως εννοούσαν τις δυνάμεις που μπορούν να τεθούν στην υπηρεσία των ανθρώπων και όχι τόσο τα φυσικά σημάδια των μελλοντικών γεγονότων. Παρ' όλα αυτά, δεν ήταν εντε­λώς αδιάφοροι για τους οιωνούς. Ο Γουλιέλμος της Οβέρνης, για παράδειγμα, αναφέρεται σε μια "αίσθηση της φύσης", ένα είδος υπεραισθητικής αντίληψης που δίνει στο άτομο την ικα­νότητα να αντιλαμβάνεται, λόγου χάρη, την παρουσία ενός κλέφτη. Κατά τον Γουλιέλμο, τα ζώα έχουν επίσης αυτή την αί­σθηση. Τα πρόβατα τη χρησιμοποιούν για να προφυλάσσονται από τους λύκους και αυτή η αίσθηση πληροφορεί τα όρνια πό­τε θα γίνει μια μάχη (και επομένως γι' αυτά ένα πλούσιο γεύ­μα). Αντίθετα, άλλοι συγγραφείς αποδίδουν τα προγνωστικά σημάδια στο Θεό, ο οποίος τα παραχώρησε στην ανθρωπότη­τα για να βοηθήσει τους ανθρώπους να προετοιμαστούν για τις μελλοντικές κακοτυχίες. Ο Φλαμανδός συγγραφέας Βενάνσιος του Moerbeke, ο οποίος είχε φτιάξει ένα μεγάλο κα­τάλογο με τις μορφές της μαντείας ("οι ποικιλίες της πρόγνω­σης είναι στην πραγματικότητα άπειρες", γράφει εκεί) παρατή­ρησε απογοητευμένος ότι οι άνθρωποι πολύ συχνά δεν κατα­λαβαίνουν ή αδιαφορούν απέναντι στις προειδοποιήσεις του Θεού για το μέλλον. Όμως η θεώρηση της μαντικής σ' αυτό το πλαίσιο σημαίνει την καθαρή τοποθέτησή της στο χώρο της θρησκείας.