Η φωνή είπε: «Δεν υπάρχει χώρος για Μένα και για Σένα»
Η πόρτα ασφαλίστηκε.
Μετά από ένα χρόνο μόνωσης και στερήσεων, επέστρεψε και ξαναχτύπησε.
Μία φωνή από μέσα ρώτησε: «Ποιος είναι;»
Ο άνθρωπος αποκρίθηκε: «Είμαι εσύ»
Τότε η πόρτα άνοιξε για αυτόν.
Τζαλαλουντίν Ρούμι
Ποιος είναι Σούφι; Είναι αυτός που δεν
διαφοροποιεί τον εαυτό του από τους άλλους εξαιτίας μίας θέσης ή ενός
δόγματος, είναι αυτός που επιθυμεί να απαλλαγεί από τον ψεύτικο εαυτό
του και να ανακαλύψει το Θείο Όν μέσα του, είναι αυτός που διδάσκει την
ευτυχία, που ψάχνει τη φώτιση, που βλέπει την αρμονία και προσφέρει
αγάπη σε όλα τα όντα, που λαμβάνει περισσότερη αγάπη όταν βρίσκει το
Θείο Όν καθώς χάνει τον εαυτό του.
Σύμφωνα με τους ακόλουθούς του ο Σούφι
είναι αιώνιος. Προϋπήρχε πριν ανακαλυφθεί. Σαν μυστικιστικό κίνημα στους
κόλπους του Ισλαμισμού ξεκίνησε με την αποκάλυψη των λόγων του Κορανίου
στους πιστούς, που είχε αφομοιώσει και μεταφέρει έννοιες που
προϋπήρχαν. Η βασική ιδέα ταύτισης του Σούφι και του Ισλάμ ήταν η
διατήρηση και η υποστήριξη της Μοναδικότητας του Θεού. Δεν μπορεί λοιπόν
να θεωρηθεί ο Σουφισμός προϊόν του Ισλαμισμού. Απλώς ενσωματώθηκε σ'
αυτόν χρησιμοποιώντας τον ως φορέα εφόσον αποδείχθηκε κατάλληλος
εξαιτίας της ανεξιθρησκίας του. Μη ξεχνάμε ότι σύμφωνα με τα λόγια του
Προφήτη στο Κοράνι, κάθε άλλος προφήτης ή σοφός ιδρυτής θρησκείας ή
φιλοσοφικής σχολής θεωρείται απεσταλμένος του Θεού, του Αλλάχ. Αν
αποκαλούν το Ισλάμ «κέλυφος του Σουφισμού», αυτό συμβαίνει επειδή
πιστεύουν πως ο Σουφισμός είναι η ΜΥΣΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΣΕ ΟΛΕΣ ΤΙΣ
ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ.
Οι Σούφι πιστεύουν στην ύπαρξη ενός
Θεού. Θεωρούν ότι οι θρησκείες καθ' αυτές δεν έχουν αξία, αν και μπορούν
να χρησιμεύσουν για να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην Πραγματικότητα. Το
καλό και το κακό, όπως τα κατανοούμε εμείς, δεν υπάρχουν πραγματικά,
διότι τα πάντα προέρχονται από το ένα Ον, το Θεό. Ταυτόχρονα λοιπόν
υπάρχει πραγματικό καλό και πραγματικό κακό. Οι Σούφι σέβονται την
ιεροτελεστία μίας θρησκείας στο βαθμό που προάγει την κοινωνική αρμονία
αλλά διευρύνουν όπου είναι δυνατό τη δογματική βάση της και ορίζουν τους
μύθους της σε μία ανώτερη έννοια, πχ οι άγγελοι εξηγούνται σαν
απεικόνιση των ανώτερων ιδιοτήτων του ανθρώπου.
Έτσι οι Σούφι ενώ ακολουθούν την
εσωτερική διδασκαλία του Αγίου Κορανίου δεν περιορίζονται σε αυτό.
Παράλληλα με ένα σύστημα ιδεών που βασίζεται στις αντιλήψεις της Ιερής
Βίβλου του Ισλάμ, έχουν μια πρακτική μέθοδο να δουλεύουν πάνω στον εαυτό
τους που διδάσκεται προφορικά. Μέσα από ασκήσεις, στάσεις διαλογισμού
και χορούς πιστεύουν πως οι δυνάμεις του ανθρώπου μπορούν να
χρησιμοποιηθούν για την εσωτερική εξέλιξη και για την ανάπτυξη της
συνειδητότητας του. Όλοι οι Σούφι είναι ασκητές και πιστεύουν στον
εξαγνισμό της ψυχής. Κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η έμφαση στον
ασκητισμό και η προσπάθεια επικοινωνίας με το Θείο Όν μέσα από την
ενορατική και εσώτερη γνώση καθώς και την έκσταση του πιστού. Ο σκοπός
είναι η ένωση της ψυχής με το Θεό, στοιχεία κοινά με τον Νεοπλατωνιστή.
Είναι πιθανό ότι οι μεταφράσεις του Πλωτίνου έχουν δώσει στα Σούφι
τάγματα το απαραίτητο φιλοσοφικό έδαφος.
Χαρακτηριστικά εξετάζοντας τον Σούφι και
τον Ν. βρίσκουμε στενές ομοιότητες αναφορικά με την φύση του Θεού, την
ψυχή, το σώμα και τις αφηρημένες έννοιες όπως η καλοσύνη, το κακό, ο
θάνατος, η δημιουργία. Στο Σούφι ο κόσμος είναι ακριβώς μια εμφάνιση του
Θεού. Στην πραγματικότητα, ο Θεός και ο κόσμος είναι "Ένα". Δεν είναι
δυνατό να υπάρξουν ο Θεός και ο κόσμος ως χωριστές οντότητες, πεποίθηση
που προτάθηκε αρχικά από τους Ν. που ήσαν οι πρώτοι που ανέφεραν ότι ο
Ηθικός προορισμός του Ανθρώπου είναι η επανύψωση της έκπτωτης ατομικής
ψυχής του στην αρχική της αφετηρία, δηλαδή η ένωσή της με το αρχικό Εν,
μέσω μυστικιστικής έκστασης. «Πάντων των έξω αφέμενον δει επιστραφήναι
εις τα έσω πάντη», (Εννεάδες VI, 9,7). Όμως βασική προϋπόθεση για την
εκπλήρωση της επανασύνδεσης αυτής είναι η «κάθαρση» που επιτυγχάνεται με
τον ενάρετο βίο. Πέραν της βασικής επιρροής από τους Νεοπλατωνικούς
φιλόσοφους είναι φανερή η επίδραση του Βουδισμού, του Ζωροαστρισμού, του
Ταοϊσμού ακόμη και των Ορφικών.
Η Σούφι διδασκαλία αναφέρεται στην
εξελικτική θεωρία, πριν καν την διατύπωσή της από τον Δαρβίνο.
Ισχυρίζεται ότι το ον εξελίσσεται έως ότου συγχωνευθεί στη Θεία
Συνείδηση, θεματολογία κοινή με τις εσωτερικές ανατολικές διδασκαλίες
που μιλούν για κόσμους ύπαρξης σε διάφορες συνειδησιακές διαστάσεις. Όλη
αυτή η πορεία περιγράφεται στις επτά διαφορετικές όψεις της εξελιγμένης
ψυχής. Η Σουφική διδασκαλία γίνεται μέσω ποικιλόμορφης δημιουργικής
έκφρασης. Μέσα από τη μουσική, το τραγούδι και τον χορό, όπως στην
περίπτωση των περιστρεφόμενων δερβίσηδων (υποψήφιοι Σούφι ειδικής
σχολής), μέσα από την ομαδική εργασία, τη χρήση συμβόλων, σημείων,
παραβολών, μέσα από αισθητηριακές εντυπώσεις, από ποιήματα και
αφηγήσεις, μέσα από υψηλές μεταφυσικές και φιλοσοφικές έννοιες ο
δάσκαλος μεταδίδει τα απαραίτητα για την επίτευξη της υψηλής πνευματικής
κατάστασης συνείδησης, ανάλογα προσαρμοσμένα στις ανάγκες του μαθητή.
Οι διάφορες μέθοδοι, παρόλο που χρησιμοποιούνται ελεύθερα από κάθε
δάσκαλο, με την πάροδο του χρόνου αποτέλεσαν διάφορες σχολές ή τάγματα
που εξειδικεύθηκαν αναπτύσσοντας περισσότερο κάποια ή κάποιες από αυτές.
Η σχέση δάσκαλου μαθητή είναι
δημιουργική. Ο δάσκαλος απευθύνεται στον μαθητή πάντα μέσω συμβουλών
μόνο όταν πρόκειται να του μεταδώσει την «αντικειμενική» αλήθεια. Οι
συμβουλές δίνονται με συμβολική μορφή όπως στα αρχαία μυστήρια, ώστε
μόνο οι «έτοιμοι» και οι μυημένοι να μπορούν να καταλάβουν τα νοήματα
που περιέχονται στο γραπτό λόγο. Οι Σούφι θεωρούν ότι δεν μπορεί να
αντέξει κάποιος τη φώτιση εάν δεν είναι έτοιμος για αυτήν. Στην καλύτερη
περίπτωση θα βρεθεί σε μία κατάσταση όπου θα είναι ανίκανος να την
κατανοήσει. Οι συμβολισμοί αυτοί προκαλούν δυσχέρεια στην μετάφραση μιας
πραγματείας ή ενός Σούφι ποιήματος σε ξένη γλώσσα καθώς δεν μπορεί να
μεταφερθεί το πραγματικό εσωτερικό και πολυδιάστατο μήνυμά του αλλά μόνο
η εξωτερική φλούδα και κάποιες όμορφες λέξεις. Το εσωτερικό μήνυμα θα
το ανακαλύψει ο ενδιαφερόμενος μόνο όταν η διδασκαλία αυτή γίνει
βιωματική εμπειρία. Η αυτολεξεί μετάφραση Σούφι λέξεων και κωδικών όρων
έχει δημιουργήσει μία απίστευτη σύγχυση στη Δύση λόγω της "κρυμμένης
γλώσσας" που έχει σχέση με την αριθμολογία, την ιστορία, και τις
πολλαπλές σημασίες της κάθε λέξης.
Η Μύηση σε Σούφι Τάγμα ήταν ανέκαθεν
δύσκολη και απαιτητική. Η χρονική περίοδος της Μύησης είναι μεγάλη.
Στους Μεβλεβήδες Δερβίσηδες η περίοδος αυτή διαρκεί 1001 ημέρες όπου οι
υποψήφιοι προσφέρουν εργασία σε 18 διαφορετικές υπηρεσίες μέσα στην
κοινότητα. Εφόσον ο μυούμενος γίνει δεκτός στο Τάγμα θα μπορεί να
επιδίδεται στο «έργο» της επιμόρφωσης άλλων. Η δοκιμασία αυτή, δηλαδή το
διάστημα που υπηρέτησε την κοινότητα είναι η Μύησή του κατά την οποία
όπως λέγεται «Πέθανε πριν πεθάνει πραγματικά». Η κύρια παραμονή του
εργαζόμενος στην κουζίνα, έχει συμβολική σημασία. Όπως πολύ εύστοχα λένε
οι νεομυηθέντες.
Ψ ψήθηκα Δ δηλαδή πέρασα τις δοκιμασίες της μύησης,
Ε εμβάθυνα στη μάθηση
Κ και κάηκα Δ δηλαδή μετουσιώθηκα σε ένα μυημένο,
Σ σε ένα άτομο που μεταφέρει τις γνώσεις
Κ και τα αισθήματα σε όλη την Πλάση.
Ο 13ος αιώνας θεωρείται η χρυσή περίοδος
του Σούφι καθώς οι βασικές ιδέες των Σούφι είχαν πλήρως διαπεράσει σε
όλο τον κόσμο του Ισλάμ. Οι μαθητές του ΜΕΒΛΑΝΑ Τζελ Αλ Α Ντιν Α Ρούμι
(1207 – 1273) μετά τον θάνατό του δημιούργησαν το πλέον σπουδαίο τάγμα
στην Κόνια της Μ. Ασίας (το γνωστό μας Ικόνιο), την αδελφότητα MEWLEWI.
Είναι μια οργάνωση Δερβίσηδων οι οποίοι επιδιώκουν την έκσταση μέσω της
ήρεμης περιστροφής, ενός αναπτυσσόμενου με λεπτομέρεια τελετουργίας,
χορού που είναι γνωστός με το όνομα «Ο χορός των ουράνιων σφαιρών».
Στόχος είναι η αναπαράσταση της ακολουθίας των ουράνιων σφαιρών.
Όπως είναι γνωστό η κυκλική και η
περιστροφική κίνηση παράγουν και προάγουν την ενέργεια τόσο στο
εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό πεδίο. Η σύγχρονη επιστήμη αποδέχεται
την σημαντικότητα της περιστροφικής κίνηση. Δεν υπάρχει oν που να μην
ενσωματώνει την περιστροφική κίνηση στην καθημερινότητά του. Η κίνηση
αυτή χαρακτηριστικά συναντάται από την περιστροφή των ηλεκτρονίων, που
αποτελούν τη μικρότερη υποδιαίρεση της δομής, έως τις κυκλικές και
περιστροφικές κινήσεις των αστρικών σωμάτων στον ουρανό. Αυτά είναι
δείγματα φυσικής και μη συνειδητοποιημένης περιστροφής. Ο
περιστρεφόμενος δερβίσης, ή SEMAZEN, συμμετέχει συνειδητά στην κοινή
περιστροφή μέσω της SEMA. Η τελετή αυτή αντιπροσωπεύει ένα μυστικιστικό
ταξίδι, και συμβολίζει την ανοδική πορεία του ανθρώπινου πνεύματος μέσω
της λογικής και του συναισθήματος, προς το υπέρτατο Ον.
Σύμφωνα με τους ΣΟΥΦΙ ο άνθρωπος που
στρέφεται στην αλήθεια αναπτύσσεται μέσω της αγάπης, και εγκαταλείποντας
τον εγωισμό του πλησιάζει στο Τέλειο. Έχοντας ήδη πλησιάσει την
ωριμότητα και την τελειοποίηση επιστρέφει από το πνευματικό ταξίδι ώστε
να μοιραστεί τα δώρα του, όπως η αγάπη, με όλους τους ανθρώπους χωρίς
διαχωρισμό ανάλογα με τα πιστεύω τους, την κοινωνική τάξη, ή την φυλή
τους. Ο Δερβίσης με το κάλυμμα του κεφαλιού του (που αντιπροσωπεύει την
ταφόπλακα του εγωισμού του) και το λευκό του ένδυμα (που συμβολίζει το
σάβανο του εγωισμού του) έχει γεννηθεί πνευματικά μέσα από την αλήθεια. Η
αφαίρεση του μαύρου χιτώνα στην αρχή της τελετής είναι η αρχή ενός
ταξιδιού που οδηγεί στην πνευματική ωριμότητα μέσα από τα αλλεπάλληλα
στάδια της τελετής SEMA. Μέσω της τελετής απεικονίζονται οι διαφορετικές
έννοιες του μυστικού κύκλου προς την Τελειότητα (την Άνοδο – MIRAC) σε
επτά διακριτά μέρη. Οι ενότητες περιέχονται αναλυτικά στο μονοσέλιδο που
έχει διανεμηθεί.
Στην έναρξη της τελετής καθώς και στην
αρχή της κάθε επόμενης ενότητας ο Δερβίσης σταυρώνει τα χέρια του και τα
κρατάει δεμένα γύρω από το λαιμό του, στο ύψος των ώμων του,
απεικονίζοντας τον αριθμό ΕΝΑ και μαρτυρώντας τη μοναδικότητα του
Υπέρτατου Όντος. Όπως στροβιλίζεται τα χέρια του ανοίγουν, με τη δεξιά
παλάμη να στρέφεται προς τα ουράνια, έτοιμο να δεχτεί την καλοσύνη και
τη βοήθεια του Θεού. Κοιτάζοντας την αριστερή του παλάμη, που είναι
εστραμμένη προς τη γη, περιστρέφεται από τα δεξιά προς τα αριστερά,
ουσιαστικά γύρω από την καρδιά του.
Η σημασία της κίνησης αυτής είναι
ενεργειακά ιδιαίτερη καθώς μέσω της δεξιάς παλάμης λαμβάνει την κοσμική
ενέργεια από ψηλά ενώ μέσω της αριστερής παλάμης τη διαχέει στη γη δίχως
να την κατακρατεί, απλά χρησιμοποιώντας το περιστρεφόμενο σώμα του
καθαρά σαν αγωγό της. Με αυτό τον τρόπο κατευθύνει το πνευματικό δώρο
του Ανώτερου Όντος στους ανθρώπους. Με την περιστροφή από τα δεξιά προς
τα αριστερά (αντίθετα με τη φορά των δεικτών του ρολογιού), γύρω από την
καρδιά, αγκαλιάζει συμβολικά όλο το ανθρώπινο γένος, με καλοσύνη και
αγάπη.
Η τελετή SEMA λαμβάνει μέρος στο Σεμαχάν
(ένα κυκλικό τελετουργικό χώρο) στο οποίο αρχικά εισέρχονται οι
Δερβίσηδες οδηγούμενοι από τον Σεμαζένμπασι (τον τελετάρχη) και
ακολουθούνται από τον Σείχη, τον Δάσκαλο του Τάγματος. Ψάλλουν μια
προσευχή προς τον ΜΕΒΛΑΝΑ και μια απαγγέλλεται μία σουρά (στροφή) από τo
Κοράνιο. Όταν αρχίσει η μουσική με το κατάλληλο σύνθημα οι Δερβίσηδες
αφαιρούν το μαύρο κάλυμμα του μανδύα τους, και αφού το ασπασθούν το
αφήνουν να πέσει στο πάτωμα εγκαταλείποντας πίσω τους καθετί γήινο,
στρεφόμενοι πλέον προς τον Δημιουργό. Στέκουν με τα χέρια σταυρωμένα στο
στήθος, το δεξί πάνω απ' το αριστερό ακουμπώντας τους ώμους τους.
Στρέφονται προς τον τελετάρχη για
σιωπηλή καθοδήγηση, ξεδιπλώνουν με τη σειρά τα χέρια τους και
περιστρέφονται. Εκτείνουν τα χέρια τους με την παλάμη τον δεξιού χεριού
εστραμμένη προς τον ουρανό, ενώ η παλάμη του αριστερού χεριού είναι
εστραμμένη προς τη γη. Οι Δερβίσηδες περιστρέφονται αριστερόστροφα,
ψάλλοντας σιωπηλά το όνομα του Θεού. Μετά από δέκα λεπτά περίπου η
μουσική σταματά. Οι Δερβίσηδες ολοκληρώνουν την περιστροφή τους και
στρέφονται προς τον Σεΐχη. Στέκονται σε τριάδες ή πεντάδες, πάντα μονός
αριθμός, συμβολίζοντας τους πλανήτες που στρέφονται προς τον Ήλιο.
Τούτη η διαδικασία (selam)
επαναλαμβάνεται άλλες τρεις φορές. Στην τέταρτη selam ο Σεΐχης
εισέρχεται αργά στον κύκλο και πηγαίνει στο κέντρο. Αρχίζει να
περιστρέφεται και αυτός αργά συμβολίζοντας τον ήλιο ενώ ο τελετάρχης,
που επίσης περιστρέφεται τη σελήνη, με τους πλανήτες να περιστρέφονται
κυκλικά γύρω τους (οι ουράνιες σφαίρες). Στο τέλος της τελετής ο Σείχης
υποκλίνεται γονατίζει και ασπάζεται τη βαμμένη κόκκινη προβιά που
συμβολίζει το ηλιοβασίλεμα της ημέρας που πέθανε ο ΜΕΒΛΑΝΑ. Η
τελετουργία αυτή τελείται ανελλιπώς εδώ και επτά αιώνες. Υπενθυμίζει,
πως η ζωή είναι μια διαρκής περιστροφή και κανείς δεν μπορεί να τη
σταματήσει.
Ο Σουφισμός άσκησε μεγάλη επίδραση στη
Δυτική Ευρώπη, όταν ακόμη επικρατούσε ο Μεσαίωνας. Όπως είναι γνωστό, η
αρχαία κλασική φιλοσοφία ήλθε στη μεσαιωνική Δύση μέσω των Αράβων
μεταφραστών και σχολιαστών, που είχαν κεντρική έδρα στην Ευρώπη την
Ισπανία. Τρανό παράδειγμα ήταν ο μοναχός Ρογήρος Βάκων (1214-1294) ο
μεγάλος μύστης και θεμελιωτής της εμπειρικής μεθόδου που είχε σπουδάσει
στην Ισπανία των Σαρακηνών και είχε έρθει σε επαφή με μύστες Σούφι, τους
οποίους και αναφέρει στα φιλοσοφικά του έργα ως «Ανατολίτες
Φιλοσόφους».
Εκεί όμως που είναι πιο φανερές οι
σχέσεις και οι επιδράσεις του Σουφισμού στη Δύση, είναι στο τάγμα των
Ναϊτών ιπποτών. Μερικοί από τους εννέα αρχικούς ιππότες-ιδρυτές του
τάγματος λέγεται ότι ήταν μύστες Σούφι, όπως ο αρχηγός τους, ο Ουγκέ ντε
Πεϋν και ο Γοδεφρείδος ντε Σαιντ-Ομέρ. Οι επαφές των Ναϊτών στους
Αγίους Τόπους με Σούφι μύστες και με τα τάγματά τους, είναι πλέον
εξακριβωμένες ιστορικά κυρίως από τα πρακτικά της δίκης εναντίον του
Ναϊτικού τάγματος, που προκάλεσε την εξαφάνισή του.
Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι ένα απόσπασμα
από το βιβλίο «Οι διδασκαλίες των Σούφι» που αναφέρει ότι οι Ναΐτες
σκέφτονταν με Σουφικούς όρους. Αναφέρεται ότι ο Ναός της Ιερουσαλήμ δεν
ήταν ο Ναός του Σολομώντος αλλά ένας Ναός που αποτελείται από ένα
οκτάγωνο Λίθινο τρούλο που κτίστηκε τον έβδομο αιώνα, με βάση ένα
Σουφικό σχέδιο, και που ανακαινίστηκε το 913 μΧ. Ο Σολομών του Σ. θρύλου
της αδελφότητας των Οικοδόμων είναι ένας Σούφι ηγέτης που ονομάζεται
Μααρούφ Καρχί, και είναι μαθητής του Δαυίδ (δηλ., του Σούφι στοχαστή
Νταούντ ελ Ταί, που πέθανε το 781 μΧ) οπότε θεωρήθηκε γιος του και
αναφέρεται απόκρυφα σαν Σολομώντας. Η μεγάλη δολοφονία που μνημονεύεται
από την αδελφότητα των Σούφι Οικοδόμων σχετίζεται με τον μάρτυρα Μανσούρ
ελ Χαλάτζ που σκοτώθηκε μετά από δίκη εξαιτίας του Σουφικού μυστικού
που φανέρωσε με τρόπο που δεν μπορούσε να γίνει κατανοητό και
διαμελίστηκε σαν αιρετικός.
Οι στήλες του προαναφερθέντος Ναού δεν
είναι φυσικές στήλες αλλά ακολουθούν την αραβική συνήθεια να ονομάζεται
ένας πρεσβύτερος άνθρωπος στήλη. Μία από αυτές τις Σουφικές. «στήλες»
είναι ο Αμπουλφαίζ ή Αμπαοάζ, προπάππος του προαναφερθέντος Δαυίδ που
είχε ιδρύσει το Σ. Τάγμα Μαλαματί.
Θα ήθελα να τελειώσω με ένα ποίημα του
Μεβλάνα που περιέχει, κατά τη γνώμη μου, την ουσία του Σούφι και
αναφέρεται στον αέναο κύκλο της ψυχής.
Πέθανα από το ορυκτό βασίλειο και έγινα φυτό
Πέθανα σαν φυτό και έγινα ζώο
Πέθανα σαν ζώο και έγινα άνθρωπος
Οπότε γιατί να σκιαχτώ τον θάνατο;
Την επόμενη φορά θα πεθάνει η ανθρώπινη φύση μου
και θα ανυψωθώ μεταξύ των αγγέλων
Για άλλη μία φορά θα αφήσω την αγγελική φύση
και αυτό που δεν μπορείτε να φανταστείτε, αυτό θα γίνω
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ίντρις Σαχ, Οι διδασκαλίες των Σουφι – DrErdoganErol, Mevlana'slife, works, & theMevlanaMuseum– KulturMarkeziSema, WhirlingDervishesCeremonyinanundergroundCave– TalatSaitHalman & MetinAndMevlanaCelaleddinRumi & theWhirlingDervishes– DVD: SebIArusDervishesCeremony– HazratInayatKhan,WhatisaSufi– Esoterica.gr, Σούφι: Οι μυστικοί της Ανατολής - Kosmos-zine, Οι επτά ψυχές: η άποψη των Σούφι για την ψυχή
.
! Ο Κωνσταντίνος Λυγίζος γράφει στο περιοδικό Ιλισός της Θεοσοφικής Εταιρίας.
