Φυλαχτά και Τάλισμαν

 

Τα βότανα, οι θεραπευτικές ουσίες που προέρχονταν από ζώα, και τα ξόρκια χρησιμοποιούνταν κυρίως για να θεραπεύσουν αρ­ρώστιες που είχαν ήδη εκδηλωθεί. Τα φυλαχτά, απ' την άλλη με­ριά, είχαν προληπτική δράση. Αντίθετα προς τις άλλες μορφές μαγείας που αναφέραμε, τα φυλαχτά ενεργούσαν πιο πολύ στο ψυχολογικό, παρά στο σωματικό επίπεδο: προστάτευαν την πνευματική υγεία περισσότερο από τη σωματική. Μπορούσαν, βέ­βαια, να απομακρύνουν μια αρρώστια, αλλά πιο συχνά προφυλασσαν τους κατόχους τους από τις επιθέσεις ορατών ή αόρατων εχθρών. Ενώ τα βότανα και τ' άλλα φάρμακα ζωικής προέλευσης συνήθως καταπίνονταν ή απλώνονταν απευθείας πάνω στο σώμα και αναλώνονταν με τη χρήση χάνοντας τη δύναμή τους, τα φυ­λαχτά δρούσαν απλά, όντας κοντά σ' αυτόν που προφύλασσαν, και άντεχαν σε παρατεταμένη χρήση.

Παρ' όλα αυτά, η χρήση των φυλαχτών αντιπροσωπεύει ου­σιαστικά μια παραλλαγή των άλλων μορφών μαγείας που είδαμε παραπάνω. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα από τη φύση των υλικών που χρησιμοποιούνται σαν φυλαχτά. Τα περισσότερα ανήκουν σε δυο κατηγορίες: α) φυτά και β) μέρη από σώματα ζώων. Πρό­κειται για υλικά που έχουμε συναντήσει, μόνο που εδώ χρησιμο­ποιούνται διαφορετικά και με τρόπο που δείχνει ότι οι απόκρυ­φες δυνάμεις, σύμφωνα με τη μεσαιωνική αντίληψη, βρίσκονταν μέσα σ' αυτά τ' αντικείμενα. Αν κάποιος έδενε στο αριστερό του χέρι ένα λαγοπόδαρο, μπορούσε να πάει οπουδήποτε χωρίς να διατρέξει κανένα κίνδυνο. Το δεξί πόδι ενός λαγού ή η καρδιά ενός σκύλου μπορούν να κάνουν τα σκυλιά να σταματήσουν το γάβγισμα. Αν κάποιος έχει μαζί του μερικά κλαδάκια δεντρολίβα­νου τον προστατεύουν από τα κακά πνεύματα, ενώ αν τ' αφήσει στην πόρτα του σπιτιού του κρατούν μακριά τα δηλητηριώδη φί­δια. Ένα κουτάλι φτιαγμένο από ξύλο του ίδιου φυτού μπορεί να εξουδετερώσει τη δραστικότητα ενός δηλητηρίου. Κρατώντας κάποιος στην παλάμη του πέντε φύλλα τσουκνίδας μπορεί να αντιμετωπίσει κάθε φόβο και φαντασίωση. Τα ηλιοτρόπια που μαζεύονται στην εποχή του αστερισμού της Παρθένου και τυλί­γονται σε φύλλα δάφνης μαζί με το δόντι ενός λύκου, μπορούν να προστατεύσουν τον κάτοχό τους εμποδίζοντας τους άλλους ανθρώπους να διαδίδουν κακές φήμες και κουτσομπολιά ενα­ντίον του. Αν σε μια δίκη κάποιος φέρει μαζί του ένα κλαδάκι γκι, ο κατηγορούμενος γλιτώνει την καταδίκη. Αν κάποιος μαζέ­ψει στον αστερισμό της Παρθένου διάφορα βότανα λέγοντας τρεις φορές το Πάτερ Ημών και το Άβε Μαρία, και τα έχει πά­ντοτε μαζί του, δεν κινδυνεύει να κατηγορηθεί από κανέναν, κι αν αυτό συμβεί, μπορεί να ανατρέψει την κατηγορία. Αν τοποθε­τηθεί ηλιοτρόπιο στην είσοδο μιας εκκλησίας όπου βρίσκονται μοιχαλίδες, αυτές δε θα μπορούν να εγκαταλείψουν το ναό, αν δεν αφαιρεθεί από την είσοδο το φυτό... Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε αμέτρητες συνταγές αυτού του είδους.

Ακόμα και ο τρόπος, ή ο σκοπός της χρήσης των φυλαχτών δεν διαφέρει απόλυτα από άλλες μαγικές ουσίες. Για παράδειγμα, οι αλοιφές, όπως και τα φυλαχτά, μπορούν να χρησιμεύσουν για προστασία: αν κάποιος αλειφτεί με το αίμα λιονταριού, μπορεί να προστατευτεί απ' όλα τ' άλλα θηρία, ενώ αν απλώσει πάνω του λί­πος του ίδιου ζώου δεν θα κινδυνεύει από δάγκωμα φιδιού. Όταν τα βότανα κρεμιούνται ή δένονται στο σώμα, λειτουργούν όπως και τα φυλαχτά. Μάλιστα, η διάκριση δεν υφίσταται καθόλου σε μια συνταγή για όσους έχουν καταληφθεί από δαιμόνια. Αναλύο­ντας τις ιδιότητες ενός φυτού που αναφέρεται με διάφορα ονό­ματα — ανάμεσα σ' αυτά και σαν "το βοτάνι το Σολομώντα" — ο συγγραφέας ενός βοτανολογίου λέει ότι ο Άγιος Αυγουστίνος πληροφορήθηκε την ιδιότητα του φυτού να διώχνει τα κακά πνεύ­ματα από κάποιον ανώνυμο φιλόσοφο. Είχε την ευκαιρία να χρη­σιμοποιήσει αυτή τη γνώση, όταν μια θεοσεβούμενη γυναίκα από αριστοκρατική οικογένεια του εμπιστεύτηκε ότι η κόρη της και ο γιος της βασανίζονταν από δαίμονες. Ο άγιος της έδωσε τη συμ­βουλή να πάρει αυτό το βότανο και να το κρεμάσει στο λαιμό των παιδιών της. Η γυναίκα ακολούθησε τις οδηγίες του και τ' αποτε­λέσματα ήταν θετικά. Η θεραπεία είναι ακόμα πιο θεαματική στην εικόνα που συνοδεύει τη συνταγή, η οποία παρουσιάζει το βότανο — σε μεγέθυνση για να είναι εύκολα αναγνωρίσιμο — μπροστά στους δαιμονισμένους νέους, που βρίσκονται τόσο πο­λύ εκτός εαυτού, ώστε πρέπει να τους συγκρατούν οι συνοδοί τους. Το βοτάνι, όμως, κάνει τη δουλειά του και οι δαίμονες βγαί­νουν από το στόμα των θυμάτων τους και πετούν μακριά.

Μολονότι τα τάλισμαν χρησιμοποιούνται με τον ίδιο περίπου τρόπο και για ανάλογους σκοπούς με τα φυλαχτά, οι ιστορικοί τα κατατάσσουν σε ιδιαίτερη κατηγορία. Χαρακτηριστικό γνώρισμα των τάλισμαν είναι ότι, σ' αντίθεση με τα φυλαχτά, φέρουν επι­γραφές λέξεων ή γραμμάτων. Η δύναμη αυτών των επιγραφών εί­ναι τόσο μεγάλη όσο κι εκείνη των φυτών ή των ζώων. Πολλά μέ­λη της μεσαιωνικής κοινωνίας — ανάμεσα τους και ο Μπέρναρντ Γκόρντον (πέθανε γύρω στα 1320), αυθεντία στο χώρο της ιατρι­κής — πίστευαν ότι μπορεί κανείς να αποφύγει τις κρίσεις επιλη­ψίας, αν έχει μαζί του ένα κομμάτι περγαμηνής πάνω στο οποίο υπάρχουν γραμμένα τα ονόματα των μάγων της βιβλικής εποχής. Σ' ένα χειρόγραφο συναντούμε σειρές γραμμάτων για τάλισμαν που φέρουν θαυμαστά αποτελέσματα: μια σειρά γραμμάτων σε λουρίδα περγαμηνής που κρύβει κάποιος στο δεξί του παπούτσι, μπορεί να κάνει τους εχθρούς του να σωπάσουν. Μια άλλη μπο­ρεί να φέρει στον κάτοχό της οφέλη από πιθανούς ευεργέτες, αν την κρατήσει στο αριστερό του χέρι. Ένα άλλο χειρόγραφο ανα­φέρει μια σειρά προσωνυμιών του Θεού που, αντιγραμμένες σε φύλλο περγαμηνής το οποίο φέρει κανείς μαζί του, προστατεύ­ουν από τη φωτιά, το νερό, τα όπλα και τα δηλητήρια. Αν πάλι κά­τοχος του παραπάνω τάλισμαν είναι μια έγκυος γυναίκα, αυτή δεν κινδυνεύει να πεθάνει στη γέννα. Στη συνέχεια, όμως, ο συγγρα­φέας επισημαίνει έναν όρο: "όποιος έχει μαζί του μια τέτοια σειρά θεϊκών ονομάτων και τα κοιτάζει κάθε μέρα, δε θα πεθάνει από σπαθί, φωτιά, νερό και δε θα πληγωθεί στη μάχη".

Ίσως η πιο γνωστή επιγραφή που χρησιμοποιήθηκε σε τάλισμαν είναι το μαγικό τετράγωνο με τον τύπο SATOR AREPO:

Η επιγραφή δεν έχει κανένα λογικό νόημα. Το ενδιαφέρον σ' αυτή έγκειται στο ότι το τετράγωνο μπορεί να διαβαστεί το ίδιο με τέσσε­ρις διαφορετικούς τρόπους: από πάνω προς τα κάτω και αντίστρο­φα ή από τ' αριστερά προς τα δεξιά, ή από τα δεξιά προς τ' αριστε­ρά και ανάποδα. Ένα ακόμα πιο ενδεικτικό παράδειγμα, αν και η προέλευση του τετραγώνου είναι αμφιλεγόμενη, είναι μια επιγραφή της εισαγωγής του Πάτερ Ημών στα λατινικά, σε σχήμα σταυρού και με ένα διπλό "Α" και "Ο" που συμβολίζει το Αλφα και το Ωμέγα από το στίχο της Αποκάλυψης (1, 8) "Εγώ ειμί το Α και το Ω".

Η παλαιότερη επιγραφή του μαγικού τετραγώνου βρέθηκε σ' ένα χριστιανικό σπίτι του πρώτου αιώνα στην Πομπηία. Στη μεσαιωνι­κή Ευρώπη εξυπηρετούσε διάφορους μαγικούς σκοπούς. Μπο­ρούσε να γραφεί πάνω σε ύφασμα και να τοποθετηθεί πάνω στο σώμα μιας εγκύου, στο σημείο της μήτρας, για να τη βοηθήσει στη γέννα, ενώ, αν το είχε κανείς μαζί του, μπορούσε να κερδίσει την εύνοια όποιου τύχαινε να συναντήσει.

Ποια ήταν άραγε η σχέση των φυλαχτών και των τάλισμαν με τα τελετουργικά αντικείμενα της Εκκλησίας; Η ερώτηση είναι αρ­κετά δύσκολη. Χωρίς αμφιβολία κάποια από τα αντικείμενα που τι­μούσαν ως ιερά και χρησιμοποιούσαν ή σύστηναν στο ποίμνιο τους οι κληρικοί θύμιζαν φυλαχτά. Πίστευαν ότι το κερί που έχει ευλογηθεί στη γιορτή του Εξαγνισμού μπορεί να προστατέψει από τους κεραυνούς. Το χτύπημα των καμπάνων της εκκλησίας προστατεύει την ενορία από τις καταιγίδες. To Salernitan Regimen, μια γνωστή συλλογή κειμένων για ιατρικά θέματα, συνιστούσε το "Agnus Dei" (ένα κέρινο ομοίωμα προβάτου που είχε ευλογήσει ο πάπας) σαν προστασία από τις κακοδαιμονίες, ακόμα και τα θανατηφόρα αστροπελέκια. Μεγάλα φύλλα περγαμηνής ή χαρτιού, που περιείχαν προσευχές και ήταν τυλιγμένα σε ρολά θεωρούνταν ότι προστατεύουν τους κατόχους τους από ξαφνικό θάνατο, τραυματισμό από όπλα, συκοφαντίες ψευδομαρτύρων, κακά πνεύματα, συμφορές, αρρώστιες, κίνδυνο στη γέννα κι άλ­λες καταστάσεις.

Εκτός αυτών, και τα λείψανα των αγίων χρησίμευαν μερικές φο­ρές σαν φυλαχτά. Όταν ο κόμης Ρούντολφ του Pfullendorf γύρισε από τους Αγίους Τόπους με τα λείψανα των πατριαρχών της Εκκλη­σίας, αυτά έφεραν ειρήνη, γονιμότητα και καλό καιρό όπου κι αν τα πήγε. Αν κάποιος έπαιρνε ένα κερί από τον τάφο του Αγίου Μαρτί­νου της Τουρς και το τοποθετούσε στην κορυφή ενός δέντρου μπο­ρούσε να προφυλάξει τα αμπέλια της γύρω περιοχής από το χαλάζι. Λείψανα αγίων που μεταφέρονταν στο πεδίο της μάχης μπορούσαν να σιγουρέψουν τη νίκη κατά του εχθρού. Παρ' όλα αυτά, είναι πα­ρακινδυνευμένο να απομονώνουμε αυτά τα στοιχεία από το γενικό πλαίσιο της λατρείας των αγίων. Τα άγια πρόσωπα λειτουργούσαν ίσως πάνω στη γη μέσω των φυσικών τους υπολειμμάτων, όμως οι πιστοί ήξεραν ότι οι ψυχές τους βρίσκονταν στον ουρανό και μεσο­λαβούσαν για χάρη των ανθρώπων στο Θεό.

Διάφοροι θρύλοι που εξιστορούν τα έργα των αγίων πάνω στη γη μνημονεύονταν σε κηρύγματα. Κάθε άγιος είχε για το μεσαιω­νικό άνθρωπο τη δική του προσωπικότητα, ιδιαίτερες επιθυμίες, και την ικανότητα να τιμωρεί εκείνους που τον προσέλαβαν. Επο­μένως, θα ήταν παραπλανητικό να υποθέσουμε ότι η δύναμη των λειψάνων θεωρούνταν εγγενής και δε σχετιζόταν άμεσα με την πνευματική τους παρουσία. Ο μεσαιωνικός άνθρωπος είχε πολύ έντονη την αίσθηση ότι οι άγιοι ήταν πραγματικά πρόσωπα. Οι πατέρες της Εκκλησίας ενέπνεαν δέος και λειτουργούσαν σαν παραδείγματα προς μίμηση. Ίσως σε κάποιες περιπτώσεις τα λεί­ψανα πήραν τη θέση των μαγικών φυλαχτών, αλλά τα στοιχεία που έχουμε δεν είναι αρκετά. Ο κίνδυνος για τους ιστορικούς έγκειται στην τάση που έχουν να απογυμνώνουν τα διάφορα στοιχεία από το θρησκευτικό τους νόημα με μια αφαιρετική διαδι­κασία και στη συνέχεια, να θεωρούν αυτό που μένει σαν την ουσία της λαϊκής ευλάβειας.

Παρόμοια προβλήματα αντιμετωπίζουμε και στην περίπτωση της λαϊκής λατρείας της Θείας Ευχαριστίας. Το δωδέκατο και δέ­κατο τρίτο αιώνα οι πιστοί έδειχναν ολοένα και μεγαλύτερη ευλάβεια στην τελετή της Θείας Ευχαριστίας. Ήταν η εποχή που ανα­θεωρήθηκε το δόγμα της μετουσίωσης: οι θεολόγοι που δεν ήταν πλέον ικανοποιημένοι με την ασαφή θέση ότι ο Χριστός ήταν κα­τά κάποιον τρόπο παρών στην καθαγιασμένη όστια, πρότειναν τώρα μια άλλη ερμηνεία σύμφωνα με την οποία, κάθε φορά που ο ιερέας πρόφερε τα λόγια του αγιασμού, η "ουσία" του Χριστού αντικαθιστούσε αυτή του ψωμιού. Οι αφοσιωμένοι πιστοί, ενθαρρυμένοι από αυτό το δόγμα, ζητούσαν να δουν τη θαυματουργά μετουσιωμένη όστια κι έτσι επικράτησε το έθιμο να τη σηκώνει ο ιερέας πάνω από το κεφάλι του μετά τον αγιασμό, έτσι ώστε να τη βλέπουν οι άνθρωποι που παρακολουθούσαν τη λειτουργία. Πολύ γρήγορα διαδόθηκε η πίστη ότι όσοι έβλεπαν την καθαγια­σμένη όστια στη διάρκεια της λειτουργίας, θα ήταν ασφαλείς για το υπόλοιπο της ημέρας. Στη γιορτή του Σώματος του Χριστού [Corpus Christi] η όστια μεταφερόταν έξω από την πόλη, στα χω­ράφια, για να εξασφαλιστεί πλούσια σοδειά. Λέγεται μάλιστα ότι ο απλός λαός άλλαξε το έθιμο κλέβοντας ή αποκτώντας με άλλο τρόπο κομμάτια όστιας για να προστατευτεί από πνιγμό ή τραυ­ματισμό, για να γιατρέψει αρρώστιες, να εμποδίσει καταιγίδες, να κερδίσει πλούτη. Μερικές φορές έγραφαν πάνω στην όστια στί­χους από τη Βίβλο ή μαγικά ξόρκια, για να ενισχύσουν τη δύναμή της. Από ένα κείμενο μαθαίνουμε ότι κάποιοι χωρικοί χρησιμοποι­ούσαν τη Θεία Ευχαριστία για να προστατέψουν τα ζώα τους: μια καλόγρια του δωδέκατου αιώνα γράφει ότι ο Χριστός παρουσιά­στηκε μπροστά της σ' ένα όνειρο και παραπονέθηκε: "Με μετα­μόρφωσαν σε χοιροβοσκό κι έκρυψαν το σώμα μου στο στάβλο για να μην πεθάνουν τα κοπάδια τους από το λοιμό".

Με λίγα λόγια, η Θεία Ευχαριστία, όπως και τα λείψανα των αγίων, λειτούργησε σ' αυτό το πλαίσιο σαν μαγικό φυλαχτό.

Ίσως μάλιστα αυτή η μορφή "κατάχρησης" στοιχείων της χρι­στιανικής τελετουργίας ήταν ευκολότερη, αφού η σχέση ανάμε­σα στην καθαγιασμένη όστια και την ιστορική ζωή του Χριστού ήταν λιγότερο φανερή. Έτσι, ήταν πιο εύκολο για τους ανθρώ­πους του Μεσαίωνα να πιστέψουν ότι είχε εγγενείς δυνάμεις. Το δέκατο πέμπτο αιώνα οι μεταρρυθμιστές διαμαρτύρονταν ότι εκείνοι που λάτρευαν την καθαγιασμένη όστια έδειχναν πολύ λι­γότερο ενδιαφέρον να την μεταλάβουν. Μολονότι η διαφωνία των μεταρρυθμιστών δεν ισοδυναμεί με κατηγορία για χρήση μα­γείας, είναι μια εύλογη αντιπαράθεση που βασίζεται στην παρα­τήρηση ότι οι άνθρωποι δεν αντιλαμβάνονταν το αληθινό νόημα της Θείας Ευχαριστίας.

Όσοι επισήμαιναν αυτές τις παραποιήσεις και διαμαρτύρονταν εναντίον τους δεν τις ονόμαζαν μαγεία αλλά προκατάληψη, όρος που σ' αυτό το πλαίσιο έχει την έννοια της ακατάλληλης χρήσης ενός ιερού αντικειμένου. Συνεπώς οι ορισμοί που έδιναν στη μα­γεία οι διανοούμενοι της εποχής δείχνουν ότι αγνοούσαν ή παρέ­βλεπαν τις ομοιότητες που υπάρχουν ανάμεσα σ' αυτό που αποκαλούσαν μαγεία και αυτό που ονόμαζαν προκατάληψη. Πολύ σπάνια θα μπορούσαν να υποστηρίξουν ότι η ανάρμοστη χρήση των λειψάνων ή της Θείας Ευχαριστίας ήταν παράδειγμα δαιμονι­κής μαγείας. Μπορεί οι δαίμονες να έσπρωχναν τους ανθρώπους σε τέτοιου είδους ασέβειες, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι οι άνθρω­ποι επικαλούνταν τους δαίμονες. Ούτε πάλι θεωρούσαν φυσική μαγεία την περίπτωση όπου οι άνθρωποι απέδιδαν τις δυνάμεις που χρησιμοποιούσαν στο Θεό ή στους αγίους. Για τους θεολό­γους και τους ιεροκήρυκες τα λείψανα και οι όστιες δεν ήταν φυ­σικοί φορείς απόκρυφων δυνάμεων — δεν έμοιαζαν με τα κλαδάκια του δεντρολίβανου ή τα όργανα του σώματος των όρνιων.

Αυτές οι διακρίσεις συνδέονται με τις ευαισθησίες των απλών ανθρώπων. Δεν ήταν μόνο οι θεολόγοι που αναγνώριζαν τους αγίους σαν ξεχωριστές προσωπικότητες ή που ήξεραν ότι ο Χρι­στός που είχε πάρει τη μορφή της όστιας ήταν ο ίδιος με το Χρι­στό που θα ερχόταν κάποια μέρα σαν κριτής. Παρ' όλα αυτά, για πολλούς ανθρώπους οι πρακτικές συνέπειες αυτής της θεολο­γίας δεν ήταν, όπως φαίνεται, και τόσο απλές. Όποιο κι αν ήταν το θρησκευτικό νόημα αυτών των ιερών αντικειμένων, αποτελού­σαν άμεσες πηγές λανθάνουσας δύναμης. Στην ερώτηση αν η όστια που έκρυβε στο στάβλο του ήταν παρόμοια με το βοτάνι που προστάτευε τ' άλογά του, ένας χωρικός θα απαντούσε ότι ασφαλώς δεν ήταν: η όστια είχε πολύ περισσότερη δύναμη και γι' αυτό ακριβώς τη χρησιμοποιούσε. Στην ουσία, όμως, χρησιμοποι­ούσε την όστια σαν φυλαχτό. Η θεωρητική διαφορά της φύσης των αντικειμένων επισκιαζόταν από τη λειτουργική ομοιότητα του τρόπου που τα χρησιμοποιούσε.