Ξόρκια: Προσευχές Ευλογίες και Εξορκισμοί

 

Αν το σύνορο ανάμεσα στη φυσική μαγεία και τη θρησκεία είναι ασαφές στην περίπτωση των φαρμακευτικών βοτάνων, είναι ακόμα δυσκολότερο να διακρίνουμε το μαγικό από το θρησκευτικό στοιχείο στους λεκτικούς τύπους θεραπείας. Εδώ διακρίνουμε τρεις βασικές κατηγορίες: α) τις προσευχές, που έχουν τη μορφή έκκλησης και απευθύνονται στο Θεό, το Χριστό, την Παναγία ή κάποιον άγιο, β) τις ευλογίες, που έχουν τη μορφή ευχών και απευθύνονται στους ασθενείς, και γ) τις εκκλήσεις ή εξορκισμούς, που έχουν τη μορφή εντολών και απευθύνονται στην ίδια την αρρώστια ή τον ιό, ή το δαίμονα, το έλφα ή σ' όποιον άλλο παράγοντα θεωρούσαν υπεύθυνο γι' αυτή. Ο όρος "εξορκισμός" χρησιμοποιείται ειδικά για μια μακροσκελή ιεροτελεστία που στρέφεται ρητά ενάντια στους δαίμονες, αλλά η διάκριση από τις εκκλήσεις δεν είναι πάντοτε σαφής.

Είναι φανερό, ακόμα και από το βιβλίο του Wolfsthurn, ότι οι μα­γικές πρακτικές περιλαμβάνουν συχνά απαγγελία προσευχών. Πρόκειται συνήθως για αποσπάσματα από τη χριστιανική λειτουρ­γία, που αποσυνδέονται από το γενικό πλαίσιο όπου ανήκουν και χρησιμοποιούνται με εντελώς διαφορετική σημασία. Χρησιμοποι­ούνται επίσης οι καθιερωμένες προσευχές που ήταν γνωστές σ' όλη τη χριστιανική κοινωνία: η Κυριακή Προσευχή, ο Χαιρετισμός της Θεοτόκου, κάποτε και το Πιστεύω. Για να προστατέψει κανείς τα ζωντανά του από το κακό, πρέπει κάθε βράδυ να ψέλνει — κά­νοντας κύκλο γύρω τους — τη φράση "Άγιος, Άγιος, Άγιος" από τη θεία λειτουργία. Αν αυτές οι προσευχές χρησιμοποιούνταν μό­νες τους, δεν θα υπήρχε λόγος να τις χαρακτηρίσουμε μαγικές. Αν ένα ξόρκι για τον πονόδοντο αρχίζει με έκκληση στην "Κυρά του Φεγγαριού", τότε πρόκειται χωρίς αμφιβολία για ένα παγανιστικό κατάλοιπο, όμως στις περισσότερες περιπτώσεις οι προ­σευχές που χρησιμοποιούνταν είναι καθαρά χριστιανικές. Συχνά τα εγχειρίδια συνιστούν την τριπλή επανάληψη των προσευχών, και μολονότι θα μπορούσαμε να αποδώσουμε μαγική σημασία σ' αυτό το στοιχείο, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι ο αριθμός τρία συμβόλιζε την Αγία Τριάδα — η επανάληψη λοιπόν μπορεί να είχε καθαρά θρησκευτικό χαρακτήρα. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι προσευχές συνδέονται με μαγικά έθιμα ή ταμπού, όπως σ' ένα χει­ρόγραφο του δωδέκατου αιώνα, προφανώς από τη Γερμανία, που προτείνει μια προσευχή η οποία πρέπει να γραφεί σε τέσσερις όστιες. Ο ασθενής, ξυπόλητος, τρώει τις όστιες και έπειτα λέει άλλη μια προσευχή. Όταν οι προσευχές συμπληρώνονται με τέ­τοια μαγικά στοιχεία, αποκτούν μαγικό χαρακτήρα — όχι εξαιτίας των προθέσεων που έχουν, αλλά εξαιτίας της έμφασης που δίνεται στην τήρηση κάποιων τύπων χωρίς συμβατικό θρησκευτικό περιεχόμενο.

Το ίδιο ισχύει και για τις ευλογίες, που έχουν τη γενική μορφή "Ο Θεός να σ' ευλογεί" ή "Ο Θεός να σε γιατρέψει...". Αν χρησιμο­ποιούνταν μόνες τους, θα ήταν καθαρά θρησκευτικές και όχι μα­γικές. Ο θρησκευτικός χαρακτήρας αυτών των συνταγών γίνεται απόλυτα σαφής όταν τα εγχειρίδια συνιστούν την απαγγελία κι άλλων προσευχών, αφού κάποιος έχει ήδη γιατρευτεί. Σ' αυτή την περίπτωση οι προσευχές δεν έχουν άμεσο πρακτικό αποτέ­λεσμα. Εκφράζουν απλώς την ευγνωμοσύνη στο Θεό και τους αγίους του. Με λίγα λόγια, μπορεί οι προσευχές και οι ευλογίες να υποβοηθούν τη μαγεία και να ενσωματώνονται σε μαγικές τε­λετές, αλλά το περιεχόμενό τους δεν είναι μαγικό.

Οι εκκλήσεις είναι πιο προβληματικές και απαιτούν λεπτομερέ­στερη έρευνα. Μερικές φορές πρόκειται για απλές εντολές που επαναλαμβάνονται τρεις φορές. Ένα σύντομο αγγλοσαξονικό ξόρκι είναι αυτό: "Πέταξε, διάβολε. Ο Χριστός σε καταδιώκει. Όταν γεννιέται ο Χριστός ο πόνος φεύγει". Μια γερμανική έκκλη­ση, που απευθύνεται σ' ένα μικρόβιο, το διατάζει να "εξέλθει" από το μυελό του αρρώστου και να περάσει στις φλέβες του, έπειτα από τις φλέβες να περάσει στη σάρκα και ούτω καθεξής, ώσπου να εγκαταλείψει εντελώς το σώμα. Την ίδια αντίληψη για την προ­οδευτική εξασθένηση της αρρώστιας βρίσκουμε και σ' ένα ξόρκι για μια κύστη:

Ας αναλωθείς σαν το κάρβουνο στην πυροστιά. Ας συρρικνωθείς σαν την κουτσουλιά πάνω στον τοίχο. Ας εξατμι­στείς σαν το νερό μέσα στον κάδο. Ας γίνεις τόσο μικρή όσο ένας κόκκος λιναρόσπορου και ακόμα μικρότερη από την άκρη του ποδιού μιας αράχνης. Ας μικρύνεις τόσο, ώστε να γίνεις ένα τίποτα".

Συχνά η αναφορά σε ιερά πρόσωπα, πράγματα ή γεγονότα ενι­σχύει την αποτελεσματικότητα της έκκλησης. Η αρρώστια, ή ο δαίμονας, εξορκίζεται με το σταυρό, με το αίμα του Χριστού, με την ταφή του, με την Ημέρα της Κρίσεως. Επιπλέον, η έκκληση απευθύνεται στην αρρώστια, ή στην αιτία της — και όχι στο Θεό ή κάποιον άγιο, ενώ η αρρώστια διατάζεται "στο όνομα", ή "από τη δύναμη" κάποιου άγιου προσώπου ή αντικειμένου. Αυτό δε σημαί­νει απαραίτητα ότι ο μεσαιωνικός άνθρωπος έδινε στην ιεροτελε­στία μηχανικό ή δεσμευτικό χαρακτήρα. Μια εντολή δεν αποκλείει το ενδεχόμενο της άρνησης. Η αρρώστια, ή ο δαίμονας, μπορεί να μην αποχωρήσει. Ο θεραπευτής αντιμάχεται την κακή δύναμη της αρρώστιας και υπολογίζει στη βοήθεια των ιερών δυνάμεων για να κατατροπώσει τον αντίπαλό του.

Τα ιερά συμβάντα της Βίβλου και της χριστιανικής παράδοσης που αναφέρονται στις ευλογίες και τις εκκλήσεις λειτουργούν συ­χνά όχι μόνο σαν πηγές δύναμης αλλά και σαν αρχετυπικά γεγο­νότα, ευθέως ανάλογα με την ίδια τη θεραπευτική διαδικασία. Όπως ακριβώς η λόγχη του Λογκίνου διαπέρασε το πλευρό του Χριστού και βγήκε από το σώμα του, έτσι και κάποιο σιδερένιο αντικείμενο μπορεί να βγει από το σώμα ενός πληγωμένου. Όπως ακριβώς η Παναγία ένιωσε βαθιά οδύνη βλέποντας το Χριστό στο σταυρό, έτσι "πρέπει να υποφέρεις και συ, ω μικρόβιο!". Ένα από τα πιο δημοφιλή ξόρκια αυτού του είδους ήταν αυτό του Ιορδάνη το οποίο ανάγεται στον ένατο ή δέκατο αιώνα. Στην αρχική εκδο­χή του ο Χριστός και ο Άγιος Ιωάννης φτάνουν στον ποταμό Ιορ­δάνη, και εκεί ο Χριστός λέει στα νερά να σταματήσουν να ρέουν. Μεταγενέστερες παραλλαγές της ιστορίας αναφέρονται στη βά­φτιση του Χριστού στον Ιορδάνη, ή σ' ένα αποκρυφιστικό μύθο, που περιγράφει ο πώς ο Χριστός και ο Ιωάννης (ή η Παναγία) στα­μάτησαν το χείμαρρο για να μπορέσουν να περάσουν στην απένα­ντι όχθη. Το σταμάτημα του νερού γίνεται ένα αρχέτυπο για την πήξη του αίματος. Αν το ξόρκι έχει τη μορφή ευλογίας, τότε ακο­λουθεί τη γενική ιδέα του παρακάτω παραδείγματος: Όπως ακρι­βώς σταμάτησε ο Ιορδάνης, έτσι και το αίμα σου ας σταματήσει να τρέχει". Επίσης, μπορεί η έκκληση να απευθύνεται άμεσα στο αί­μα. Σε μεταγενέστερες εκδοχές το ξόρκι αυτό μετατρέπεται σε έκκληση ενάντια σε αρρώστια, όπλα, φωτιά, ζώα, ακόμα και σε κλέφτες, και όλα αυτά διατάζονται ανάλογα με την περίπτωση να μείνουν ακίνητα, όπως ο Ιορδάνης ποταμός.

Άλλες φορές τα ξόρκια απαιτούν μεγαλύτερο κύρος, αν απο­δοθούν σε κάποιον Άγιο. Το "ξόρκι του Αγίου Γουλιέλμου", για πα­ράδειγμα, δόθηκε σύμφωνα με το μύθο στον άγιο από τον ίδιο το Χριστό για τη θεραπεία των μικροβίων, των ελκών, των φλεγμο­νών, και της ποδάγρας. Επίσης λέγεται πως ο Άγιος Ευστάθιος επινόησε ένα ξόρκι για να βοηθήσει μια γυναίκα που υπέφερε από δυνατούς πόνους. Μια συνηθισμένη παραλλαγή αυτού του θέμα­τος είναι η ευλογία, ή η έκκληση, που ενσωματώνεται σε μια αποκρυφιστική ιστορία, όπου ένας ήρωας του μύθου λέει τα θεραπευ­τικά λόγια. Σ' αυτές τις περιπτώσεις ο μύθος στο σύνολό του γί­νεται ξόρκι. Το ξόρκι για τον πονόδοντο από το βιβλίο του Wolfsthurn είναι μια ενδεικτική περίπτωση. Όταν ο Χριστός βρί­σκει τον Πέτρο καθισμένο σ' ένα βράχο να κρατά το σαγόνι του, γιατί ένα μικρόβιο σαπίζει το δόντι του, εξορκίζει το μικρόβιο ή τον πονόδοντο να φύγει. Ένα ξόρκι που ανάγεται σε πρώιμες εβραϊκές και βυζαντινές πηγές είναι αυτό στο οποίο τρεις άγγε­λοι, προχωρώντας στο όρος Σινά, συναντούν ένα δαίμονα. Τον ρωτούν πού πηγαίνει και αυτός τους απαντά πως πάει να βασανί­σει κάποιον άνθρωπο. Οι άγγελοι τον εξορκίζουν στο όνομα του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, καθώς και του Αβρα­άμ, του Ισαάκ, του Ιακώβ, όλων των πατριαρχών, προφητών, απο­στόλων, μαρτύρων, ομολογητών, παρθένων, και όλων των αγίων του Θεού, να μην πειράξει τον άνθρωπο. Η παλαιότερη δυτική εκ­δοχή αυτού του μύθου βρίσκεται σ' ένα λατινικό κείμενο του δέκα­του αιώνα. Άλλα μεταγενέστερα παραδείγματα μιλούν για περισ­σότερους δαίμονες, οι οποίοι αραδιάζουν ένα μεγάλο κατάλογο από ανθρώπινα όργανα και μέλη του σώματος που θέλουν να βλάψουν όταν επιτεθούν στα θύματά τους.

Όπως είδαμε, ξόρκια συναντούμε και παλαιότερα στην κουλ­τούρα των παγανιστών της Βόρειας Ευρώπης. Όταν οι περιοχές αυτές εκχριστιανίστηκαν τα ξόρκια αυτά καταγράφηκαν και προ­σαρμόστηκαν στο πλαίσιο της χριστιανικής θρησκείας, Σ' ένα με­ταγενέστερο στάδιο, γύρω στον ενδέκατο αιώνα, οι χριστιανοί μοναχοί και ιερείς άρχισαν να γράφουν νέα ξόρκια, χωρίς ν' αντλούν στοιχεία από τα παγανιστικά μοντέλα. Πολλά απ' αυτά εμφανίζονται χωρίς μεγάλες διαφορές σε πολλά σημεία της Ευ­ρώπης και τούτο οφείλεται μάλλον στην επικοινωνία τους από το ένα μοναστήρι στο άλλο. Γραμμένα στα λατινικά, μεταφράστηκαν αργότερα στις διάφορες γλώσσες της Ευρώπης. Η επόμενη φά­ση της εξέλιξής τους ήρθε γύρω στο δέκατο τέταρτο και δέκατο πέμπτο αιώνα, με τη νέα άνοδο της επιρροής της λαϊκής κουλ­τούρας. Κάποιες συνταγές γράφτηκαν απευθείας στα ντόπια γλωσσικά ιδιώματα ή αναδιατυπώθηκαν από τα λατινικά σε παρα­δοσιακές ποιητικές φόρμες αυτών των ιδιωμάτων. Ένα παράδειγ­μα του είδους αυτού, το ξόρκι με τα τρία άνθη — που το συνα­ντούμε για πρώτη φορά σ' ένα γαλλοσουηδικό χειρόγραφο του 1429 — μιλά για τρία ρόδα που άνθιζαν σ' έναν κήπο, πιθανώς στον τάφο του Ιησού. Σε κάποιες παραλλαγές το ξόρκι αρχίζει στο πρώτο ενικό πρόσωπο: "Πήγα σ' έναν κήπο..." και συνεχίζει αναφέροντας πάντοτε τα ονόματα των τριών ρόδων. Το τρίτο ρόδο ονομάζεται συνήθως "Αίμα Μείνε Ακίνητο" ή κάτι ανάλο­γο. Το δημοτικό ποίημα τελειώνει σαν θεραπευτικό ξόρκι.

Μολονότι τα ξόρκια προέρχονταν από τη λαϊκή κουλτούρα και αναπτύχθηκαν από μοναχούς, χρησιμοποιούνταν επίσης και από γιατρούς. Ο Ιωάννης του Γκάντεσντεν (1280-1361) — ένας για­τρός της βασιλικής αυλής την εποχή του Εδουάρδου Β’, και αυ­θεντία σε θέματα της επιστήμης του σύμφωνα με τον Chaucer — συνιστούσε τη χρήση τέτοιων μεθόδων και αντέγραψε αρκετά ξόρκια για τις ευεργετικές επιδράσεις που τυχόν είχαν, παρά τον σκεπτικισμό που εξέφρασε ο συνάδελφός του Ιωάννης του Μίρφιλντ από το νοσοκομείο του Αγίου Βαρθολομαίου.

Οι εξορκισμοί, που είναι συνήθως μεγαλύτεροι σε έκταση από τα ξόρκια, περιέχουν ένα συνονθύλευμα στοιχείων από τη λαϊκή παράδοση και χριστιανική λατρεία. Δεν υπήρχε αυστηρή διάκριση ανάμεσα στους επίσημους εξορκισμούς του ανώτερου κλήρου και τους λαϊκούς εξορκισμούς που είχαν επινοήσει κατώτεροι κληρι­κοί και άνθρωποι του λαού. Η Εκκλησία δεν είχε ακόμα καθιερώ­σει ιεροτελεστίες γενικής χρήσης για την αποπομπή των δαιμό­νων, γι' αυτό οι εξορκισμοί ήταν ανακατεμένοι [ad hoc] ή πρόχει­ροι και βασίζονταν στην έμπνευση όσων τους χρησιμοποιούσαν. Σε κάποιες περιπτώσεις θύμιζαν κοινές χριστιανικές τελετές, ακόμα κι αν περιείχαν στοιχεία της λαϊκής παράδοσης:

Στο όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύμα­τος, αμήν. Σας εξορκίζω, ω έλφα, και κάθε είδους δαίμονες, της μέρας ή της νύχτας, στον Πατέρα και τον Υιό και το Αγιο Πνεύμα και στην αδιαίρετη Αγία Τριάδα και με την πα­ράκληση στην υπερευλογημένη και δοξαστή Αειπάρθενο Μαρία, στις προσευχές των προφητών, στην αρετή των πατριαρχών, στις ικεσίες των αγγέλων και αρχαγγέλων, στις παρακλήσεις των Αποστόλων, στο πάθος των μαρτύρων, στην πίστη των ομολογητών. Στην αγνότητα των παρθέ­νων, στις παρακλήσεις όλων των αγίων, και στους Επτά Υπνώττες των οποίων τα ονόματα είναι Μάλχος, Μαξιμιανός, Διονύσιος, Ιωάννης, Κωνσταντίνος, Σεραφείμ και Μαρτιμάνος, και στο όνομα του Κυρίου + Α + Γ + Λ + Α +, που είναι ευλογημένο εις πάντας τους αιώνας, να μην πειράξεις ούτε να υποκινήσεις τίποτε κακό ενάντια στο δούλο του Θε­ού Ν., ούτε όταν κοιμάται ούτε όταν είναι ξύπνιος. + Ο Χρι­στός νικά + Ο Χριστός βασιλεύει + Ο Χριστός διατάζει + Ας μας ευλογεί ο Χριστός + [και] ας μας προστατεύει από κάθε κακό + Αμήν".

Κάθε φορά που ο εξορκιστής βρίσκει σημειωμένο στη σελίδα σταυρό πρέπει να κάνει το σημείο του σταυρού μπροστά στο άτο­μο για το οποίο γίνεται η τελετή. Αλλού οι εξορκισμοί εμπνέονται κυρίως από τη λαϊκή παράδοση, όπως σε έναν που αρχίζει με την "επίκληση" και τον "εξορκισμό" των έλφα και όλων των διαβολι­κών εχθρών (οι λέξεις coniuro και adiuro χρησιμοποιούνται εναλ­λακτικά αντί της "εντολής"). Ο εξορκιστής ζητά από όλους τους αγίους να εκδιώξουν αυτά τα "καταραμένα έλφα" στην αιώνια πύ­ρινη κόλαση που τα περιμένει. Ζητά από τον Ιησού να στείλει τις ευλογίες του για να σταματήσουν τα άθλια έλφα να πειράζουν τον ασθενή στο κεφάλι ή στο μυαλό, τη μύτη, το λαιμό, το στόμα, τα μάτια, τα χέρια και άλλα μέλη και όργανα του σώματος. Προ­στάζει την Ηράρτεμη [Heradiana], την "κωφάλαλη μητέρα των μο­χθηρών ξωτικών", να φύγει. Καθώς προχωρά ο εξορκισμός αλλά­ζει συνεχώς πρόσωπα και απευθύνεται μια στον ασθενή, μια στα έλφα και μια στις ουράνιες δυνάμεις.

Αν ο μαγικός χαρακτήρας των δύο παραπάνω εξορκισμών δεν είναι ίσως τόσο εμφανής, δε συμβαίνει το ίδιο και με αυτόν που ακολουθεί. Αν κάποιος δει έναν άντρα ή γυναίκα που έχει καταλη­φθεί από δαίμονα — αναφέρει το σχετικό χειρόγραφο — θα πρέ­πει να πάρει ένα κομμάτι περγαμηνής και να γράψει επάνω το ση­μείο του σταυρού και την εισαγωγή του κατά Ιωάννη Ευαγγελίου. Στη συνέχεια, πρέπει να ξύσει την περγαμηνή σβήνοντας τις λέ­ξεις, να μαζέψει τα υπολείμματα σ' ένα δοχείο και να τα δώσει στο δαιμονισμένο να τα πιει με αγιασμένο νερό. Αν η πρώτη δόση δε φέρει αποτελέσματα, ακολουθεί δεύτερη ή και τρίτη ακόμα. Αυτό το "ξόρκι", καταλήγει το χειρόγραφο, προέρχεται από την πιο έγκυρη πηγή: ένας δαίμονας το έμαθε σ' ένα από τα θύματα του και είναι δοκιμασμένο και αποτελεσματικό.

Είδαμε ότι οι εκκλήσεις και οι εξορκισμοί προορίζονταν κυρίως για όσους υποφέρουν σωματικά ή ψυχικά από τους δαίμονες, όμως υπήρχαν κι άλλες χρήσεις. Εκκλήσεις απευθύνονταν ακόμα και στους κλέφτες ή τους στρατιώτες ή τους δαίμονες που ήταν υπεύθυνοι για το χαλάζι, όπως σ' ένα ξόρκι του ενδέκατου αιώνα: "Σε εξορκίζω, ω δαίμονα, εσένα και τους αγγέλους σου... Σε εξορκίζω, ω Μαρμώ, εσένα και τους συντρόφους σου, εσένα που εξουσιάζεις τις θύελλες". Αν και συνήθως τέτοιου είδους ξόρκια χρησιμοποιούνταν για να απομακρύνουν δαιμονικά όντα, το ίδιο ύφος υιοθετούν επίσης κείμενα που επιδιώκουν να εξασφαλίσουν τη συμπαράσταση και συνεργασία ωφέλιμων για τον άνθρωπο όντων. Έτσι, σ' ένα χειρόγραφο του δέκατου τέταρτου αιώνα συ­ναντούμε ένα ξόρκι που απευθύνεται στις μέλισσες: "Σας εξορκί­ζω στο όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, Ω εσείς υπηρέτριες του Θεού που παράγετε κερί για χάρη του Θεού, μην πετάξετε μακριά μου και μη μ' εγκαταλείψετε...".

Αν και τα περισσότερα ξόρκια υπάγονται στις τρεις κατηγορίες που αναφέραμε, υπάρχει κι ένας τέταρτος τύπος, λιγότερο συνη­θισμένος, αλλά απροκάλυπτα μαγικός: οι επικλήσεις που εκφρά­ζουν το νόημα της συμπαθητικής μαγείας. Μια έγκυος γυναίκα που φοβάται μήπως αποβάλει, ή μήπως το παιδί της γεννηθεί πα­ραμορφωμένο, παίρνει τη συμβουλή να περάσει τρεις φορές πά­νω από έναν τάφο. Αν η τελετή περιοριζόταν σ' αυτό, θα μπορού­σαμε να συμπεράνουμε ότι πρόκειται για συμπαθητική μαγεία που εκφράζει τη νίκη ενάντια στο θάνατο. Όμως, το νόημα της πρά­ξης της εγκύου διευκρινίζεται από ένα ξόρκι που πρέπει να πει καθώς δρασκελίζει τον τάφο: "Αυτό σαν βοήθειά μου ενάντια στην κακή αργοπορημένη γέννα, αυτό σαν βοήθειά μου ενάντια στην οδυνηρή άχαρη γέννα, αυτό σαν βοήθειά μου ενάντια στην κακή, χωλή γέννα".

Από μια μεσαιωνική προοπτική τα ξόρκια των τριών πρώτων κα­τηγοριών δεν έχουν, στην πλειοψηφία τους, σαφή μαγικό χαρακτή­ρα. Όταν οι διανοητές των τελευταίων αιώνων του Μεσαίωνα άρχι­σαν να συζητούν το θέμα της φυσικής μαγείας, ένα από τα ερωτή­ματα που τους απασχόλησαν ήταν αν οι ίδιες οι λέξεις, όπως ορι­σμένα βότανα και άλλα φυσικά αντικείμενα, κρύβουν ιδιαίτερες δυ­νάμεις. Πολλοί άνθρωποι πίστευαν ότι κάτι τέτοιο είναι δυνατό και ότι αυτά τα ξόρκια είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Επομέ­νως, για κάποιους ανθρώπους της εποχής εκείνης τα ξόρκια ήταν μαγεία. Άλλοι πάλι δυσκολεύονταν πολύ να διακρίνουν τα ξόρκια από τις καθαρά θρησκευτικές προσευχές. Τέλος, ίσως η πλειονό­τητα αυτών που τα χρησιμοποιούσαν να μην ενδιαφέρθηκε ποτέ για το ερώτημα Αν τα ξόρκια "έπιαναν", αυτό ήταν που τους ενδιέφερε, και όχι η ερμηνεία τους για τον τρόπο λειτουργίας τους.