Μαγγανεία: Η κακή χρήση της ιατρικής και προστατευτικής μαγείας

 

Αν μερικές φορές δύσκολα διακρίνουμε τη μαγεία από την επιστή­μη ή από τη θρησκεία, είναι ακόμα δυσκολότερο να ξεχωρίσουμε τη "λευκή" (καλοπροαίρετη) μαγεία από τη "μαύρη" (επιβλαβή) μα­γεία ή την ιατρική και προστατευτική μαγεία από τη μαγγανεία. Όλα σχεδόν εξαρτώνται από την άποψη που έχει ο καθένας και μολονότι δε συνηθίζεται να μιλάμε για "γκρίζα" μαγεία, υπάρχουν πράγματι γκρίζες περιοχές ανάμεσα στις δύο κατηγορίες. Τι συμ­βαίνει όταν ένας θεραπευτής επιχειρεί να γιατρέψει έναν ασθενή αλλά αυτός χειροτερεύει; Ίσως κάποιοι υποθέσουν ότι ο θεραπευ­τής προσπαθούσε ουσιαστικά να βλάψει τον ασθενή. Οι άνθρωποι στη μεσαιωνική Ευρώπη πίστευαν συχνά ότι όποιος είχε ειδικές γνώσεις γύρω από τα θεραπευτικά βότανα πιθανώς να ήξερε κι άλλα βότανα που μπορούσαν να προκαλέσουν αρρώστια ή και θά­νατο. Πέρα από τις προθέσεις του θεραπευτή, το φάρμακο μπορεί να ήταν ακατάλληλο και αν μια μαγική θεραπεία απέβαινε σε βά­ρος του πελάτη, υπήρχε περίπτωση να θεωρηθεί μαγγανεία εξαιτίας του αποτελέσματός της. Διαφορετικά αλλά εξίσου σοβαρά προβλήματα δημιουργούνται και με την ερωτική μαγεία. Αν ένας μάγος χρησιμοποιούσε μαγεία για να υποκινήσει μια μοιχεία, τότε ένας θεοσεβούμενος χριστιανός θα χαρακτήριζε την πράξη μαγ­γανεία. Αν, όμως, ο ίδιος ο μάγος χρησιμοποιούσε ερωτική μαγεία για να βοηθήσει μια γυναίκα να ξανακερδίσει το ενδιαφέρον του συζύγου της; Ήταν αυτό μαγγανεία; Πολλοί άνθρωποι στη μεσαιω­νική κοινωνία απαντούσαν καταφατικά.

Πολλές από τις πληροφορίες μας για τη μαγγανεία προέρχο­νταν από τα πρακτικά των δικαστηρίων: για παράδειγμα, από κά­ποιον δυσαρεστημένο χωρικό μαθαίνουμε ότι μια γριά γυναίκα που έμενε κοντά στο σπίτι του μάγεψε τις αγελάδες του ή τα παι­διά του. Η πιο συνηθισμένη κατηγορία ενάντια σ' αυτούς που οδη­γούνταν στο δικαστήριο για μαγεία ήταν ότι είχαν προκαλέσει σωματικές βλάβες ή ακόμα και το θάνατο άλλων. Σε κάποια μέρη, ιδιαίτερα στην Ιταλία, η ερωτική μαγεία ήταν επίσης πολύ συχνή αιτία δίωξης. Στα μάτια των θεολόγων και των δικηγόρων η ερωτι­κή μαγεία ισοδυναμούσε με μαγγανεία, ακόμα κι αν τη χρησιμοποι­ούσε μια γυναίκα για να ξανακερδίσει τη στοργή του άντρα της — ήταν ένα μέσο εξαναγκασμού της θέλησης και αυτό από μόνο του είναι κακό. Αλλού, κυρίως στη Σουηδία και στις περιοχές γύρω απ' αυτή, πολλοί άνθρωποι οδηγήθηκαν στο δικαστήριο με την κατη­γορία ότι είχαν προκαλέσει με μαγικό τρόπο καταιγίδες για να κα­ταστρέψουν τη σοδειά των γειτόνων τους. Ένα γερμανικό ξόρκι του δέκατου αιώνα διέταζε το διάβολο στο όνομα του Χριστού να μη βασανίζει τους ανθρώπους προκαλώντας "καταστροφικές βροχές, παγωνιά, καταιγίδες, ή με τις ψιθυριστές επικλήσεις των κακών μάγων". Οι άνθρωποι του Μεσαίωνα πίστευαν ότι η μαγγα­νεία είναι μια δύναμη της φύσης που εντοπίζεται σε μεμονωμέ­νους μεσολαβητές, οι οποίοι όμως συνδέονται με τις κοσμικές δυνάμεις. Σε μικρότερο βαθμό, και η κλοπή τιμωρούνταν μερικές φορές σαν πράξη μαγγανείας, με το σκεπτικό ότι ο κλέφτης είχε διαρρήξει ένα σπίτι ή είχε μετακινήσει ένα αντικείμενο με μαγικά μέσα.

Οι τεχνικές της μαγγανείας ήταν ουσιαστικά ίδιες μ' εκείνες της ιατρικής ή προστατευτικής μαγείας: δηλητήρια, ξόρκια και φυ­λαχτά με τις ιεροτελεστίες που τα συνοδεύουν. Η διαφορά ανά­μεσα στη θετική και την αρνητική μαγεία βρισκόταν στους σκο­πούς που εξυπηρετούσαν και όχι στη φιλοσοφία τους, Στις αρχές του δέκατου πέμπτου αιώνα μια γυναίκα από τη Σουηδία, που σύμφωνα με μαρτυρίες σκότωσε κάποιον άντρα δίνοντάς του ένα "δηλητηριασμένο" μήλο, δικάστηκε ως μάγισσα και όχι απλά ως δολοφόνος. Τα ερωτικά δηλητήρια περιλάμβαναν βότανα, στά­χτες και άλλες ουσίες. Όπως και η σύζυγος του Ηρακλή στο έργο του Σενέκα, οι γυναίκες που χρησιμοποιούσαν ερωτική μαγεία με­ρικές φορές μπέρδευαν θανατηφόρα δηλητήρια με αφροδισιακά. Μια γυναίκα στη Λουκέρνη, στα μέσα του δέκατου πέμπτου αιώνα οδηγήθηκε στο δικαστήριο για ένα τέτοιο λάθος και τιμωρήθηκε με εξορία από την πόλη. Μια άλλη γυναίκα ομολόγησε ότι είχε δώσει σ' έναν άντρα το έμμηνο αίμα της σαν ερωτικό φίλτρο, αλ­λά όταν αυτός πέθανε λίγο αργότερα, δεν παραδέχτηκε ότι η αι­τία ήταν τα μάγια της.

Τα ξόρκια που χρησιμοποιούνταν με κακή πρόθεση ήταν γνω­στά σαν "κατάρες". Σε πολλές περιπτώσεις επρόκειτο απλά για αντεστραμμένες ευλογίες ή επικλήσεις και είχαν την ίδια δομή μ' αυτά. Όπως μια ευλογία ή μια επίκληση, έτσι και μια κατάρα μπο­ρούσε ν' αναφέρεται στα γεγονότα της ιερής ιστορίας ή σε θρη­σκευτικούς θρύλους. Στο Ίνσμπρουκ, το 1485, μια Εβραία που είχε βαπτισθεί, κατηγορήθηκε ότι απάγγειλε ένα βλάσφημο ξόρκι για να προκαλέσει στο κεφάλι του εχθρού της δυνατό πόνο, σαν κι αυτόν που ένιωθε στο σώμα της η Παναγία όταν γεννούσε το Χρι­στό. Πιο ενδεικτικό είναι ένα γνωστό ξόρκι για ερωτική μαγεία: "Ας μ' αγαπήσει ο Ν. όσο αγάπησε η Παναγία τον Υιό της όταν τον γέννησε".

Επειδή αυτές οι κατάρες δίνονταν μυστικά και συχνά χωρίς να το ξέρει το θύμα, πολύ λίγες έχουν καταγραφεί στα πρακτικά των δικών. Ούτε τα δηλητήρια, βέβαια, αποτελούσαν αποδεικτικά στοιχεία για το δικαστήριο, για ευνόητους λόγους. Αυτά που έδει­χναν οι κατήγοροι στους δικαστές ήταν τα μαγικά φυλαχτά που είχαν τοποθετηθεί στα κατώφλια των σπιτιών τους για να τους κάνουν κακό. Συχνά αυτά τα φυλαχτά ήταν βλαβερές σκόνες, αν­θρώπινα περιττώματα, ξύλα από αγχόνες κι άλλα τέτοια υλικά.

Οι τελετές που χρησιμοποιούνταν για τη μαγγανεία συνήθως περιλάμβαναν συμπαθητική μαγεία. Έτσι, μια μάρτυρας σε κάποια δίκη στη Λουκέρνη, το 1486, είπε στο δικαστήριο ότι είδε δυο γειτόνισσές της να εκτελούν μια παράξενη τελετή σ' ένα πηγάδι: η μια λύγισε το σώμα της προς τα πίσω και τράβηξε νερό από το πηγάδι, τραβώντας το σκοινί πάνω από το κεφάλι της τρεις φο­ρές, και λίγο αργότερα άρχισε να πέφτει χαλάζι. Αν μια μάγισσα έκλεβε γάλα από τις αγελάδες, ίσως αυτό να γινόταν "αρμέγο­ντας" ένα μαχαίρι που είχε καρφώσει σ' έναν τοίχο. Οι μάγοι προκαλούσαν επίσης σωματικές βλάβες στα θύματά τους χρησιμο­ποιώντας την πιο γνωστή τεχνική της συμπαθητικής μαγείας, την εικονική μαγεία: όταν το είδωλο ενός προσώπου τρυπιέται με βε­λόνες ή κακοποιείται με άλλο τρόπο, ο συμβολικός αυτός βασανισμός του ειδώλου προκαλεί κακό στο θύμα. Έτσι, ένας μάγος στο Coventry του δέκατου τέταρτου αιώνα πειραματίστηκε με ένα κέ­ρινο ομοίωμα ενός γείτονά του. Όταν έμπηξε στο μέτωπο του ει­δώλου ένα σιδερένιο καρφί, ο γείτονάς του τρελάθηκε και άρχισε να ουρλιάζει από τον πόνο. Μετά από βδομάδες μαρτυρίου ο μά­γος έμπηξε το βελόνι στην καρδιά του ειδώλου και ο γείτονάς του πέθανε.

Οι μάγοι χρησιμοποιούσαν συχνά ιερά αντικείμενα και τελετές της Εκκλησίας για τις ανομίες τους. Καθώς αναζητούσαν υπερ­φυσικές δυνάμεις οπουδήποτε μπορούσαν να υπάρχουν, δεν δί­σταζαν να εκμεταλλεύονται τα ιερά πράγματα για τους δικούς τους σκοπούς. Ο φόβος τέτοιων ανοσιουργημάτων μπορούσε να εκδηλωθεί στην αντισημιτική προπαγάνδα. Μια επιδημία που ξέ­σπασε στην Ακουιτανία το 1321 έδωσε αφορμή να κυκλοφορήσει η φήμη ότι οι λεπροί και οι Εβραίοι είχαν δηλητηριάσει τα πηγάδια μ' ένα μαγικό μείγμα από αίμα, ούρα, φυτά και καθαγιασμένη όστια. Στα 1130, ο αρχιεπίσκοπος της Τριέρ έθεσε στους Εβραί­ους της περιφέρειάς του το δίλημμα να ασπαστούν το χριστιανι­σμό ή να εξοριστούν. Όταν λίγο αργότερα ο κληρικός πέθανε, οι Εβραίοι κατηγορήθηκαν ότι είχαν φτιάξει ένα κέρινο ομοίωμά του, το είχαν βαφτίσει και έπειτα το έβαλαν να λιώσει σιγά σιγά στη φωτιά προκαλώντας έτσι το θάνατο του θύματος. Το αυξημένο ενδιαφέρον των πιστών για τη Θεία Ευχαριστία στο δέκατο τρίτο και τους επόμενους αιώνες συνοδευόταν από τον έντονο φόβο μήπως χρησιμοποιηθεί η όστια σε επιχειρήσεις μαγγανείας. Κυ­κλοφορούσαν διάφορες ιστορίες για το πώς μπορεί μια γυναίκα να φιλήσει έναν άντρα, ενώ είχε στο στόμα της την όστια, για να μεγαλώσει την αγάπη του γι' αυτή. Σε μια περίπτωση που γνώρισε μεγάλη δημοσιότητα, μια γυναίκα που το έκανε αυτό δεν μπορού­σε στη συνέχεια να δει την όστια ακόμα κι όταν την ύψωνε ο ιερέ­ας πάνω από τα κεφάλια των πιστών στη διάρκεια της λειτουρ­γίας. Μόνο όταν άγγιξε το λείψανο ενός αγίου μπόρεσε να ανα­κτήσει τον έλεγχο των αισθήσεών της. Παρά το μυθικό, ή ακόμα και τον μακάβριο χαρακτήρα αυτών των ιστοριών, ο φόβος για τη χρήση ιερών πραγμάτων για ανίερους σκοπούς ήταν πέρα για πέ­ρα πραγματικός.

Τα χειρόγραφα που περιέχουν συνταγές για ιατρική μαγεία πε­ριλαμβάνουν κάποτε υλικό που ένας θεολόγος ή ένας δικαστής θα μπορούσε να θεωρήσει ότι εξυπηρετεί κακούς σκοπούς. Οι μέ­θοδοι που προτείνονται σ' αυτά τα χειρόγραφα δεν διαφέρουν ουσιαστικά από αυτές που υπονοούνται στα πρακτικά των δικα­στηρίων, αλλά επειδή παρουσιάζονται με περισσότερες λεπτομέ­ρειες μας βοηθούν να διακρίνουμε τις ομοιότητες αυτής της μα­γείας με τα βοτανικά παρασκευάσματα που χρησιμοποιούνταν για θεραπείες.

Τα χειρόγραφα δίνουν συνταγές αφροδισιακών, οι οποίες θα μπορούσαν να θεωρηθούν σαν μέσα ερωτικής μαγείας. Για να διε­γείρει κάποιος τη λαγνεία μιας γυναίκας — συμβουλεύει ένα χει­ρόγραφο — θα πρέπει να μουλιάσει μαλλί στο αίμα μιας νυχτερί­δας και να το βάλει κάτω από το κεφάλι της όταν αυτή κοιμάται. Οι όρχεις ενός αρσενικού ελαφιού ή ενός ταύρου και η ουρά μιας αλεπούς φέρνουν το ίδιο αποτέλεσμα. Αν μάλιστα για τον ίδιο σκοπό τοποθετήσει κάποιος αβγά μυρμηγκιών στο λουτρό της γυναίκας, η ερωτική της επιθυμία θα είναι τόσο έντονη, ώστε να ζητά οπωσδήποτε ικανοποίηση. Ακόμα πιο ύποπτη είναι η συμ­βουλή που δίνει ένας συγγραφέας ότι, αν γράψει κάποιος τον τύ­πο "pax + pix + abyra + syth + samasic" σ' ένα ραβδί από ξύλο φουντουκιάς, χτυπήσει μ' αυτό μια γυναίκα στο κεφάλι τρεις φο­ρές και στη συνέχεια τη φιλήσει, θα είναι σίγουρος για την αγάπη της. Μια γυναίκα, απ' την άλλη μεριά, μπορεί να ξυπνήσει την αγάπη του άντρα της ανακατεύοντας ένα βότανο με γεωσκώληκες και βάζοντάς το στο φαγητό του.

Τα βότανα εξυπηρετούν επίσης κι άλλες μορφές μαγγανείας. Αν ένα νεράγκαθο μαζί μ' ένα δόντι, κοπανισμένα και τα δυο σε σκόνη, προστεθούν στο φαγητό ή στο ποτό κάποιων θα τους κά­νουν να μαλώνουν αδιάκοπα μεταξύ τους και μόνο αν πιουν το χυμό ενός άλλου βοτάνου θα λυθούν τα μάγια. Υπάρχουν πολλά είδη μαγικών φίλτρων που μπορούν να ελαττώσουν την ερωτική επιθυμία ενός άντρα ή και να τον κάνουν ανίκανο. Τέτοια αποτε­λέσματα έχει η κατανάλωση ανθών ιτιάς ή λεύκας, "όπως αποδει­κνύεται από μακροχρόνια εμπειρία". Μπορεί κάποιος να καταστεί ανίκανος, αν από απροσεξία του πιει σαράντα μυρμήγκια βρασμέ­να σε χυμό νάρκισσου. Η πιο εξωφρενική ίσως απ' όλες τις δοξα­σίες είναι εκείνη που υποστηρίζει ότι η φασκομηλιά, αν αφεθεί να μαραθεί δίπλα σε κοπριά, θα κάνει να γεννηθεί ένα πουλί με ουρά ερπετού. Στην επαφή με το αίμα αυτού του πουλιού οι άνθρωποι μπορούν να χάσουν τις αισθήσεις τους για δεκαπέντε μέρες, ενώ αν η ουρά καεί και οι στάχτες της ριχτούν ξανά στη φωτιά, θα ξε­σπάσει αμέσως φοβερό μπουμπουνητό.

Είναι ευνόητο ότι όλες αυτές οι οδηγίες δεν δίνονται με την ίδια σοβαρότητα. Κι όμως, οι άνθρωποι του Μεσαίωνα πίστευαν στ' αλήθεια ότι η αντρική ανικανότητα μπορεί να οφείλεται σε μάγια. Για παράδειγμα, στην περίπτωση του βασιλιά Λόθαρ Β', ο οποίος δεν μπορούσε να ολοκληρώσει το γάμο του επειδή του είχαν κάνει μάγια, ο αρχιεπίσκοπος της Rheims, Hincmar (806 882) κλήθηκε ν' αποφασίσει αν η ανικανότητα του βασιλιά ήταν επαρκής λόγος για να διαλύσει το γάμο του και να παντρευτεί μιαν άλλη γυναίκα. Το ζήτημα αυτό προέκυψε και αργότερα, κατά τον ενδέκατο και δωδέ­κατο αιώνα, απασχολώντας το ενδιαφέρον πολλών εκκλησιαστι­κών νομοθετών και άλλων ανθρώπων της Εκκλησίας. Αποφασίστηκε τελικά ότι ένα ζευγάρι επιτρεπόταν να χωρίσει, αν όλες οι άλλες θεραπείες είχαν αποτύχει, και ένας δεύτερος γάμος ήταν θεμιτός αν η αιτία της πρώτης αποτυχίας ήταν ξεκάθαρα μαγική. Με λίγα λόγια, η μαγγανεία ήταν πραγματικά σοβαρή υπόθεση.

Όπως και στην ιατρική μαγεία έτσι και στη μαγγανεία, η δύναμη των βοτάνων μπορεί να επαυξηθεί αν συνδέεται με ξόρκια. Ένα τέ­τοιο ξόρκι του δέκατου τέταρτου αιώνα απευθύνεται σ' ένα φυτό:

Στο όνομα του Χριστού, αμήν. Σε εξορκίζω, ω βότανο, να μπορέσω να νικήσω με τη βοήθεια του Άρχοντα Πέτρου ... με τη βοήθεια του ουρανού και των άστρων... και ας γίνει να νικήσεις εσύ όλους τους εχθρούς μου, ποντίφικες και ιερείς και όλους τους λαϊκούς και όλες τις γυναίκες κι όλους τους δικηγόρους που μηχανεύονται πράγματα εναντίον μου...

Εφόσον οι ίδιες βασικές τεχνικές χρησιμοποιούνταν τόσο στη θε­τική όσο και στην αρνητική μαγεία, δεν πρέπει να εκπλήσσει το γεγονός ότι αυτές οι τεχνικές μπορούσαν επίσης να χρησιμεύ­σουν για προστασία από τη μαγγανεία ή σαν αντίδοτο για να λυ­θεί μια κατάρα. Ένα ξόρκι από το 1475 προορίζεται, σύμφωνα με το συγγραφέα του, για χρήση ενάντια στις "κακές μάγισσες". Αν και στη μορφή μοιάζει με ξόρκι, χρησιμοποιείται σαν τάλισμαν: πρέπει κανείς να το γράψει και να το έχει πάντα μαζί του για προ­στασία "όταν κοιμάται, όταν είναι ξύπνιος, όταν πίνει και κυρίως όταν ονειρεύεται". Το ξόρκι έχει ως εξής:

Στο όνομα του Πατρός, κ.τ.λ. Με τη δύναμη του Κυρίου, ας είναι το σημείο του σταυρού + και η αγάπη του Χριστού + ένα φάρμακο για μένα. Ας είναι οι πέντε πληγές του Κυρίου το γιατρικό μου +. Ας με βοηθήσει και ας με υπερασπίσει η Παρθένος Μαρία από κάθε κακόβουλο δαίμονα και από κάθε μοχθηρό πνεύμα, αμήν. + Α + Γ + Λ + Α + τετραγράμματον + Άλφα + Ο...

Ο γιατρός Άρνολντ του Βιλανόβα έγραψε μια πραγματεία Περί Γη­τεμάτων γύρω στα 1300, όπου έδινε αρκετές θεραπείες για την αντρική ανικανότητα που είχε προκληθεί με μαγικό τρόπο. Σε ορι σμένες περιπτώσεις, αναφέρει, οι άντρες που δεν είναι σε θέση να έχουν σεξουαλική επαφή με τη γυναίκα τους μπορούν να θεραπευ­τούν με ανθρώπινα μέσα. Σε άλλες περιπτώσεις απαιτείται η βοή­θεια του Θεού. Μερικές φορές το γήτεμα γίνεται με τη χρήση κάποι­ου αντικειμένου που μπορεί να βρεθεί και να απομακρυνθεί, οπότε τα μάγια λύνονται. Για τον ίδιο σκοπό χρησιμοποιούνται και άλλα φυσικά μέσα: η απολύμανση του υπνοδωματίου με τη χολή ενός ψα­ριού (παράβολε Τομπίας 6, 16-17 και 8,4, στα αποκρυφιστικά κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης) καθώς επίσης και το βάψιμο ή το ράντισμα των τοίχων με το αίμα ενός μαύρου σκύλου μπορούν να λύσουν τα μάγια. Για δυσκολότερες περιπτώσεις ο Άρνολντ δίνει ένα περίπλο­κο εξορκισμό στον οποίο οι πρώτοι στίχοι από το Ευαγγέλιο του Ιω­άννη γράφονται σ' ένα χαρτί και βυθίζονται σ' ένα υγρό, το οποίο πί­νει το ενδιαφερόμενο ζευγάρι. Φύλλα, άνθη και φρούτα τοποθετού­νται πάνω σε αναμμένα κάρβουνα για να διώξουν μακριά τους κα­κούς δαίμονες. Το συμπέρασμα που βγαίνει εδώ είναι ότι αυτή η μα­γεία μπορεί να είναι είτε φυσική είτε δαιμονική: στην πρώτη περί­πτωση είναι αρκετό να αποκρούσει κανείς το γήτεμα με άλλα φυσι­κά μάγια, ενώ στη δεύτερη θα πρέπει να καταφύγει στον εξορκισμό.