Μαγεία, πρώιμη χριστιανοσύνη και ο ελληνορωμαϊκός κόσμος

Το επίμαχο θέμα γύρω από τη φύση των πράξεων του Χριστού και των μαθητών του τίθεται με τους ίδιους όρους και στους μεταγε­νέστερους χριστιανούς! Ήταν πολύ εύκολο να κατηγορηθούν για μαγεία, γιατί απέδιδαν κύρος σε έναν άνθρωπο που είχε εκτελεστεί, το Χριστό, και στο σταυρό πάνω στον οποίο είχε θανατωθεί. Οι άνθρωποι κατά τη ρωμαϊκή εποχή απέδιδαν συχνά ξεχωριστές ικανότητες σε όσους είχαν χαθεί από βίαιο ή πρόωρο θάνατο. Τα πνεύματα αυτών των θυμάτων ήταν περιζήτητα στη νεκρομα­ντεία. Ο Απουλήιος αναφέρει τη δοξασία, πως τα δάχτυλα και οι μύτες όσων είχαν θανατωθεί με σταύρωση είχαν μεγάλη δύναμη και τόσο αυτός όσο και ο Λουκιανός αναφέρουν την αντίληψη πως τα καρφιά από ένα σταυρό έχουν μαγικές ιδιότητες. Τόσο οι πράξεις των χριστιανών όσο και τα χριστιανικά σύμβολα μπορού­σαν να προκαλέσουν δυσπιστία. Ο Τερτυλλιανός (περίπου 160 - 225 μ.Χ.) προειδοποιεί τις χριστιανές ότι, αν παντρευτούν κάποιο πα­γανιστή, πάνε γυρεύοντας για προβλήματα: "Πώς θα ξεφύγεις την προσοχή του συζύγου, όταν σταυροκοπιέσαι ή σταυρώνεις το κρε­βάτι σου; Όταν διώχνεις κάποιον πειρασμό ή κάποια ανήθικη σκέ­ψη; Όταν και τη νύχτα ακόμα σηκώνεσαι για να προσευχηθείς; Πώς να μην του κινήσεις μ' όλα αυτά τις υποψίες πως είσαι μπλεγμένη με κάποιο είδος μαγείας;" Οι χριστιανοί εξορκιστές μπορούσαν να επιβληθούν στους δαίμονες χρησιμοποιώντας πανίσχυρες και μυ­στικές λέξεις. Το όνομα του Χριστού, μάλιστα, είχε τόση ισχύ ενά­ντια στους δαίμονες, ώστε, σύμφωνα με κάποιο χριστιανό συγγρα­φέα, "υπήρξαν περιπτώσεις όπου έφερνε αποτελέσματα ακόμα κι αν προφερόταν από κακό άνθρωπο". Δεν πρέπει, λοιπόν, να μας εκπλήσσει το ότι καταδικαστικές αποφάσεις ενάντια σε χριστια­νούς στηρίζονταν μερικές φορές στην κατηγορία της μαγείας. Και όμως, οι χριστιανοί συνέχισαν να επιμένουν πως οι πραγματικοί μά­γοι ήταν οι παγανιστές και όχι αυτοί.

Η διαμάχη ανάμεσα στους χριστιανούς και τους παγανιστές οφειλόταν, τελικά, στις διαφορετικές αντιλήψεις που είχαν για τη μαγεία και τη θέση της στην κοινωνία. Για τους παγανιστές που ήταν αντίθετοι σ' αυτή, η μαγεία ήταν κατακριτέα γιατί ήταν μυστι­κή και αντικοινωνική. Επρόκειτο για μια δύναμη που δρούσε ενά­ντια στην κοινωνία, μέσα από την ίδια την κοινωνία, και γι' αυτό έπρεπε να εξαλειφθεί. Για τους παγανιστές δεν είχε σημασία ποι­ους θεούς λατρεύει κανείς, αρκεί να το κάνει φανερά και να μην επικαλείται τη βοήθειά τους για την εκτέλεση σκοτεινών και κακών πράξεων. Αν κάποιος ζητά τη βοήθεια των θεών έχοντας στο νου του το κακό, αυτό είναι τόσο θρησκευτικό όσο και μαγικό. Δεν υπάρχει σύνορο ανάμεσα στα δύο "βασίλεια", εφόσον η μαγεία στηριζόταν στη βοήθεια και την καθοδήγηση των θεών. Για τους χριστιανούς, απ' την άλλη μεριά, η μαγεία ήταν κατακριτέα γιατί ήταν έργο των δαιμόνων. Αυτοί ήταν πνεύματα του κακού, υποτε­λείς του θεού, που παρίσταναν όμως τους θεούς και απολάμβα­ναν το σεβασμό των ανθρώπων. Οι χριστιανοί δεν μπορούσαν να κατηγορήσουν τη μαγεία για μυστικισμό αφού οι ίδιοι λειτουργού­σαν με ανάλογο τρόπο. Όμως η κρυφή ή η φανερή επίκληση ψεύ­τικων θεοτήτων ήταν λάθος, όποιους κι αν εξυπηρετούσε, Η λα­τρεία αυτών των θεών ήταν αδιάρρηκτα δεμένη με τη μαγεία και κατά συνέπεια δεν ήταν αυθεντική θρησκεία. Διαχωρίζοντας κατ' αυτόν τον απόλυτο τρόπο το χριστιανισμό (που ήταν η μόνη αλη­θινή θρησκεία) από τον παγανισμό (στη βάση του οποίου κρυβό­ταν η μαγική πίστη στους δαίμονες), οι πρώτοι χριστιανοί συγγρα­φείς εισήγαγαν μια νέα διάκριση ανάμεσα στη μαγεία και τη θρη­σκεία, η οποία δεν ήταν κατανοητή παρά μόνο από μια χριστιανική προοπτική. Δεν υπήρχε μεγάλη απόσταση ανάμεσα στη θέση πως ο παγανισμός δεν ήταν αυθεντική θρησκεία και στον ισχυρισμό πως δεν επρόκειτο καθόλου για θρησκεία, αλλά ήταν ξεκάθαρα ει­δωλολατρία και μαγεία. Αυτός ο νέος τρόπος διαχωρισμού της μα­γείας από τη θρησκεία παρέμεινε κομμάτι της χριστιανικής κληρο­νομιάς στους επόμενους αιώνες και ξεπεράστηκε μόνο γύρω στο δέκατο τρίτο αιώνα από μια νέα έμφαση που δόθηκε στη φυσική μαγεία, η οποία υπεισήλθε σαν τρίτος όρος σ' αυτή τη διάκριση.

Με λίγα λόγια, θα λέγαμε πως ο παγανιστικός ορισμός της μα­γείας είχε μια ηθική και θεολογική διάσταση, αλλά βασιζόταν σε κοινωνικούς όρους, ενώ ο χριστιανικός ορισμός είχε, επίσης, ηθι­κή και κοινωνική διάσταση, αλλά βασιζόταν αποκλειστικά σε μια θεολογική θεώρηση των πραγμάτων. Ανάμεσα σ' αυτούς τους δυο τρόπους σκέψης δεν υπήρχαν πολλά περιθώρια για συζήτη­ση. Οι δυο πλευρές συμφωνούσαν ίσως στις ηθικές αρχές, αφού τόσο οι παγανιστές όσο και οι χριστιανοί έβρισκαν τους κακούς σκοπούς της μαγείας αποκρουστικούς, αλλά καμιά πλευρά δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για την ηθικότητα και η προοπτική τους βασιζόταν σε άλλες προτεραιότητες.

Οι πρώτοι χριστιανοί συγγραφείς θεωρούσαν ότι κάθε μορφή μαγείας, ακόμα και φαινομενικά ακίνδυνα είδη της, είχε σχέση με τους δαίμονες. Κατά τον Τατιανό (δεύτερος αιώνας) τα βότανα, τα φυλαχτά και τα άλλα εξαρτήματα της μαγείας δεν έχουν καμία δύναμη καθαυτά. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα σύστημα σημάτων που επινόησαν οι δαίμονες, έτσι ώστε οι άνθρωποι να επικοινωνούν και να μεταδίδουν τις επιθυμίες τους. Διαβάζοντας αυτά τα σήματα, οι δαίμονες δρουν ανάλογα. Η μαντική, επίσης, είναι δυνατή μόνο με τη βοήθεια των δαιμόνων. Υποκρινόμενοι πως υπηρετούν τους ανθρώπους, οι δαίμονες, στην πραγματικό­τητα τους παγιδεύουν κάνοντάς τους δούλους τους. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς (15 - 215) κατηγόρησε τους παγανιστές ποιητές, για­τί με τα τραγούδια τους μαγεύουν τους ανθρώπους και τους κά­νουν υπηρέτες των δαιμόνων. Έτσι, όταν οι χριστιανοί προσηλύτι­ζαν κάποιον στη νέα θρησκεία, θεωρούσαν αυτή τους την πράξη σαν νίκη ενάντια στις δυνάμεις της κόλασης. Ο Άγιος Αντώνιος ο Αιγύπτιος (251-356), ένας δημοφιλής θρησκευτικός ηγέτης ενός πολύ μεγάλου κέντρου της μαγείας, λέγεται πως δήλωσε: "Όταν κάνουμε το σημείο του σταυρού, η μαγεία χάνει τη δύναμή της και τα μάγια αποτυχαίνουν". Και συνεχίζει, σύμφωνα με το βιογράφο του, σαρκάζοντας τους παγανιστές:

"Πείτε μου, λοιπόν, τι απέγιναν τώρα οι χρησμοί σας; Πού είναι τα ξόρκια των Αιγυπτίων; Πού οι παραισθήσεις των μά­γων; Πότε όλα αυτά έχασαν τη δύναμή τους και σταμάτη­σαν αν όχι με τον ερχομό του σταυρού του Χριστού;"

Για να κατανοήσουμε τη διαφωνία χριστιανών - παγανιστών πρέ­πει να συνειδητοποιήσουμε πως η αντίληψη που είχαν για τους δαίμονες οι παγανιστές ήταν διαφορετική από αυτή των χριστια­νών. Για τους παγανιστές, οι δαίμονες ήταν ουδέτερα πνεύματα που μεσολαβούσαν ανάμεσα στους θεούς και τους ανθρώπους και μπορούσαν να υπηρετούν τόσο καλούς όσο και κακούς σκο­πούς. Για τους χριστιανούς, όπως και για τους περισσότερους Εβραίους, ήταν άγγελοι που είχαν στραφεί ενάντια στο δημιουρ­γό τους και είχαν γίνει εντελώς κακοί.

Οι παραλλαγές αυτού του θέματος, που είχαν τη μεγαλύτερη επίδραση στη μεσαιωνική κουλτούρα, ήταν εκείνες του Αυγουστί­νου, ιδιαίτερα στο κλασικό βιβλίο του Η Πόλη του Θεού. Ο Αυγου­στίνος έγραψε το βιβλίο σαν απάντηση στη θέση ότι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε παρακμάσει, αφότου έγινε χριστιανική. Υπο­στήριζε πως η ρωμαϊκή θρησκεία ήταν αυτή που βασιζόταν στη νε­κρομαντεία και τις άλλες μαγικές τέχνες, Ακολουθώντας τη θέση προγενέστερων συγγραφέων, ο Αυγουστίνος επιμένει πως κάθε μορφή μαγείας είναι έργο των δαιμόνων. Τα πνεύματα του κακού συμβουλεύουν και καθοδηγούν τους ανθρώπους στην εκτέλεση μαγικών ιεροτελεστιών και στη χρήση μαγικών λίθων, φυτών, ζώ­ων και επαναλαμβανόμενων φράσεων ή λέξεων που λειτουργούν σαν ξόρκια. Όταν οι μάγοι χρησιμοποιούν αυτά τα πράγματα, τότε οι δαίμονες παρουσιάζονται και πραγματοποιούν τις επιθυμίες τους. Παράλληλα ο Αυγουστίνος παραδέχεται πως η ίδια η φύση έχει ορισμένες θαυμαστές δυνάμεις. Αναγνωρίζει τις μυστηριώ­δεις ιδιότητες του μαγνήτη, τη δύναμη που είχε το αίμα της κατσί­κας να συντρίβει το σκληρότατο διαμάντι, την ικανότητα της σα­λαμάνδρας να επιβιώνει σε περίπτωση πυρκαγιάς κ.λπ. Επιπλέον, παραδέχεται πως ορισμένες ουσίες, που κρύβουν μέσα τους ιδιαί­τερες δυνάμεις, όπως τα βότανα που χρησιμοποιούνται στην ια­τρική, μπορούν να γιατρέψουν ασθενείς, αν με κάποιο τρόπο προσδεθούν ή κρεμαστούν στο σώμα των πασχόντων[1], Αναγνωρί­ζει, λοιπόν, την αποτελεσματικότητα αυτού που θα ονομαζόταν αργότερα φυσική μαγεία, ωστόσο δεν υπερασπίζεται τη θέση αυτή με βεβαιότητα και διατηρεί την υποψία πως και σ' αυτές τις περι­πτώσεις υπάρχει κάποια ανάμειξη των δαιμόνων.

Η αντίδραση στη μαγεία προερχόταν κατά ένα μέρος και από τη διαπίστωση, ότι εξέφραζε μια εναλλακτική λύση στις χριστιανι­κές προσευχές. Ήταν ένα ανταγωνιστικό σύστημα συνηθειών και πρακτικών, αντίθετο στους τρόπους που πρότειναν οι χριστιανοί για να αντιμετωπιστούν οι αντιξοότητες της ζωής. Γι' αυτό και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (347 - 407) κατέκρινε τις γυναίκες που, όταν αρρώσταιναν τα παιδιά τους, στρέφονταν στη μαγεία αντί να χρησιμοποιούν τη μόνη αληθινή θεραπεία, το σημείο του σταυρού. Αυτές οι γυναίκες δε θα έβαζαν ποτέ στο μυαλό τους να πάνε τα παιδιά τους σε κάποιο ναό των παγανιστών ελπίζοντας να βρουν γιατρειά με τη βοήθεια μιας απροκάλυπτης ειδωλολατρίας. Ακόμη κι έτσι όμως, ο διάβολος τις είχε ξεγελάσει υποβάλλοντάς τους την ιδέα πως η μαγεία που χρησιμοποιούσαν στο σπίτι τους ήταν κάτι άλλο κι όχι ειδωλολατρία. Χρησιμοποιούσαν φυλαχτά και ξόρ­κια. Έπαιρναν λουρίδες περγαμηνής, έγραφαν επάνω τα ονόματα ποταμών και άλλες μαγικές λέξεις, και τις τύλιγαν στο σώμα των παιδιών τους για να θεραπευτούν. Αντί να χρησιμοποιούν τα κα­θιερωμένα ορθόδοξα μέσα που αποδεχόταν η χριστιανική θρη­σκεία, ζητούσαν τις συμβουλές των λαϊκών θεραπευτών με τα για­τροσόφια και τα μαγικά τεχνάσματα. "Ο Χριστός παραμερίζεται, για να πάρει τη θέση του μια μέθυση και ανόητη γριά γυναίκα".

Αν και δεν ήταν μόνο οι γυναίκες που ασχολούνταν με τη μα­γεία, τόσο οι παγανιστές όσο και οι χριστιανοί κατηγορούσαν κυ­ρίως αυτές για ανάμειξη με τις σκοτεινές μαγικές πρακτικές. Ο Τερτυλλιανός είχε την άποψη ότι οι γυναίκες, γενικά, ήταν περισ­σότερο επιρρεπείς σ' αυτά τα πράγματα. Έκπτωτοι άγγελοι δίδα­σκαν στις γυναίκες τις ιδιαίτερες και μυστικές δυνάμεις των βοτά­νων, γιατί εκείνες, περισσότερο από τους άνδρες, μπορούσαν να ξεγελαστούν από τα πνεύματα του κακού.

Για ορισμένους συγγραφείς η μαγεία δεν είναι απλά ένα επί­πλαστο σύστημα σημάτων που επινόησαν οι δαίμονες, αλλά ένα αντικειμενικά αληθινό σύστημα δυνάμεων το οποίο γνωρίζουν και διδάσκουν οι δαίμονες. Αυτό είναι το σκεπτικό της άποψης του Τερτυλλιανού, ότι οι δαίμονες έμαθαν στις γυναίκες τη χρήση των μαγικών βοτάνων: οι μαγικές δυνάμεις ενυπήρχαν ήδη στα φυτά, αλλά οι γυναίκες τις ανακάλυπταν με τη βοήθεια των δαιμό­νων. Για τον Αιγύπτιο συγγραφέα Ωριγένη (185 - 254) η μαγική δύ­ναμη κρύβεται στις λέξεις και ιδιαίτερα στα ονόματα των δαιμό­νων. Αν κανείς προφέρει με τον κατάλληλο τρόπο αυτά τα ονό­ματα, μπορεί να αφυπνίσει τους δαίμονες, να τους διατάξει, να τους εξορκίσει. Αυτά τα ονόματα πρέπει να χρησιμοποιηθούν στην πρωτότυπη μορφή τους. Δεν μπορούν να μεταφραστούν σε άλλες γλώσσες, γιατί τότε χάνουν τη δύναμη τους. Ορισμένα ονόματα, επίσης, που χρησιμοποιεί κανείς για να επικαλεστεί το Θεό ή το Χριστό, έχουν υπερφυσική δύναμη και αυτό το γνώριζαν παγανιστές συμπατριώτες του Ωριγένη, όταν επικαλούνταν "το Θεό του Αβραάμ".

Η πλειονότητα των χριστιανών συγγραφέων στους πρώτους χρόνους του χριστιανισμού συνέδεε τη μαγεία με τον παγανι­σμό, υπήρχαν όμως και άλλοι που την έβλεπαν σαν τέχνη των αι­ρετικών χριστιανών. Ο Σίμωνας Μάγος ήταν το πρότυπο του αι­ρετικού μάγου. Ο Ειρηναίος (130 - 200) γράφει στην κριτική πραγ­ματεία του για τις χριστιανικές αιρέσεις, ότι ο Σίμωνας είχε μάθει όλες τις μαγικές τέχνες στην προσπάθειά του να ανταγωνιστεί τους Αποστόλους και ότι αυτός και οι οπαδοί του χρησιμοποιού­σαν μάγια και εξορκισμούς στην προσπάθειά τους να ακολουθή­σουν τις επιταγές της εποχής και να ενισχύσουν το κύρος τους.

Ορισμένες φορές τα επιθετικά αυτά κείμενα ενάντια στους αιρε­τικούς κάνουν νύξη για τα ειδικά τεχνάσματα που επιστρατεύο­νταν για να ξεγελάσουν τους ανθρώπους. Για να πείσουν τα πλήθη για τη μαγική τους δύναμη, οι αιρετικοί χρησιμοποιούν χη­μικές ουσίες που αλλάζουν το χρώμα των υγρών ή μιλούν μέσα από αθέατους σωλήνες για να δώσουν στους ανθρώπους την εντύπωση πως ακούνε μυστηριώδεις φωνές. Όμως, ακόμη και όταν αναμειγνύονταν οι δαίμονες, η μαγεία συνεπάγεται κάποια μορφή απάτης: εξαπατώντας τις αισθήσεις των ανθρώπων, οι μάγοι τούς κάνουν να νομίζουν πως έχουν μπροστά τους τραπέ­ζια γεμάτα φαγητά και ποτά, ή κάνουν την άψυχη ύλη να μοιάζει ζωντανή και να κινείται. Οι δαίμονες μπορούν επίσης να υποβάλ­λουν στους ανθρώπους την ιδέα πως γνωρίζουν τα μελλοντικά γεγονότα, μολονότι το μόνο που συμβαίνει είναι πως χρησιμο­ποιούν την επινοητικότητά τους για να κάνουν ευλογοφανείς υποθέσεις για το μέλλον.

Σ' αυτή τη γενική κατεύθυνση της πρώιμης χριστιανικής σκέ­ψης γύρω από το θέμα της μαγείας υπάρχουν και εξαιρέσεις. Ο Ιούλιος ο Αφρικανός (160-240) πίστευε ότι οι μαγικές τέχνες που χρησίμευαν στη θεραπεία ασθενειών, ή στη γεωργία για την ανά­πτυξη της σοδειάς, μπορούσαν να φέρουν αποτελέσματα ακόμα και όταν ήθελε κανείς να τις χρησιμοποιήσει για να κερδίσει την αγάπη κάποιου ή για να καταστρέψει τον εχθρό του στη μάχη, χω­ρίς όμως να θεωρεί τίποτα απ' όλα αυτά δαιμονικό. Ο Ιούλιος ο Αφρικανός ήταν ένας χριστιανός που δεν είχε σχέση με τον κλήρο και το έργο του δεν είχε σκοπό τη διαπαιδαγώγηση των συμπολιτών του χριστιανών, αλλά απευθυνόταν κυρίως στην υψη­λή κοινωνία της αυτοκρατορικής Ρώμης. Ακόμα κι έτσι όμως, οι απόψεις του δύσκολα θα μπορούσαν να γίνουν αποδεκτές από τους ανθρώπους της Εκκλησίας. Άλλοι πάλι χριστιανοί συγγρα­φείς κάνουν λεπτότερες διακρίσεις, ξεχωρίζοντας τα διάφορα εί­δη αποκρυφισμού. Ο Φίρμικος Ματέρνος (τέταρτος αιώνας) ενθάρρυνε τις ρωμαϊκές αρχές να εξαλείψουν τον παγανισμό, τη μαγεία και τη μαντεία που είχε σχέση με τους παγανιστικούς να­ούς, αλλά, αντίθετα, αναγνώριζε την αστρολογία σαν έγκυρη και θεμιτή επιστήμη. Ίσως πρόκειται για μεμονωμένα και ασήμαντα παραδείγματα, αλλά το πιθανότερο είναι πως αυτές οι απόψεις αντιπροσώπευαν ένα άγνωστο, μα καθόλου ασήμαντο, αριθμό ατόμων που έψαχναν να βρουν μια συμβιβαστική λύση, μια χρυσή τομή σ' όλα αυτά, αλλά πιθανώς δεν διατύπωσαν ποτέ γραπτά τις σκέψεις τους, ή τα κείμενά τους δεν έφτασαν ως εμάς.

Επιπλέον, η ρωμαϊκή διανόηση ήταν ακόμη στο σύνολό της χριστιανική, μέχρι τον τέταρτο ή και τον πέμπτο αιώνα. Οι νεο- πλατωνιστές συγγραφείς, όπως ο Μαρτιανός Καπέλλα (τέταρ­τος αιώνας), είχαν ακόμα στραμμένο το ενδιαφέρον τους στις φι­λοσοφικές ερμηνείες της μυθολογίας, όπου η μαγεία και η μαντι­κή είναι εμφανίσεις της δύναμης διάφορων θεοτήτων και άλλων πνευμάτων. Και ο Μακρόβιος (πέμπτος αιώνας), ο οποίος έγρα­ψε, όπως φαίνεται, το μεγαλύτερο μέρος του έργου του πριν ασπαστεί το χριστιανισμό, πίστευε ακράδαντα στις μυστικές δυ­νάμεις των αριθμών, στην προφητική σημασία των ονείρων και στις κρυμμένες αρετές της φύσης. Οι μοναστηριακές βιβλιοθήκες του Μεσαίωνα φιλοξενούσαν κάποτε στα ράφια τους τα έργα αυ­τών των μη χριστιανών συγγραφέων δίπλα σ' εκείνα του Αυγου­στίνου και άλλων πολέμιων της μαγείας. Παρ' όλ' αυτά, η τάση ήταν φανερή: καθώς ο χριστιανισμός κέρδιζε συνεχώς έδαφος, η μαγεία αντιμετωπιζόταν με ολοένα και μεγαλύτερη καχυποψία.

Η Εκκλησία όχι μόνο κατέκρινε τη μαγεία, αλλά θέσπισε επίσης εκκλησιαστική νομοθεσία εναντίον της. Τα διατάγματα, ή κανό­νες, των εκκλησιαστικών συνόδων έγιναν τελικά η βάση του "κα­νονικού δικαίου" της Εκκλησίας και καταδίκαζαν τη μαγεία ακόμα και στην πρώιμη μορφή της. Το έτος 306 μια σύνοδος που έγινε στην ισπανική πόλη Ελβίρα διακήρυξε ότι οι άνθρωποι που είχαν σκοτώσει χρησιμοποιώντας μαύρη μαγεία (maleficium), απαγο­ρευόταν να μεταλάβουν τη θεία κοινωνία πριν πεθάνουν, γιατί τέ­τοιου είδους πράξεις μπορούν να επιτευχθούν μόνο με την "ειδω­λολατρία", την επίκληση, δηλαδή, πνευμάτων του κακού. Η Σύνο­δος της Άγκυρας του 314 όριζε ποινή φυλάκισης πέντε χρόνων για όσους βρίσκονται ένοχοι με τις κατηγορίες της μαντείας και της χρήσης μαγικών μεθόδων για τη θεραπεία αρρώστων, και δέ­κα χρόνων για όσους προκαλούσαν εκτρώσεις με μαγικά μέσα. Το έτος 375 η Σύνοδος της Λαοδικείας απαγόρευσε στους κληρι­κούς να ασχολούνται με τη μαγεία και τις άλλες σχετικές τέχνες ή να φτιάχνουν μαγικά φυλαχτά, ενώ όσοι φορούσαν τέτοια φυ­λαχτά θα αφορίζονταν.

Από τον τέταρτο αιώνα, η Εκκλησία είχε ήδη τεράστια επιρ­ροή, γιατί και οι ίδιοι οι αυτοκράτορες ήταν χριστιανοί οι περισσό­τεροι, και έπαιρναν τις αποφάσεις τους με τη σύμφωνη γνώμη του κλήρου. Στους προηγούμενους αιώνες το ρωμαϊκό δίκαιο τι­μωρούσε τη μαγεία μόνο όταν αυτή χρησιμοποιούνταν για να προκαλέσει κακό σε κάποιον. Οι νόμοι της ρωμαϊκής Πολιτείας πρόβλεπαν αυστηρές ποινές, ακόμα και θάνατο, για όσους χρησι­μοποιούσαν τη μαγεία για να προκαλέσουν καταιγίδες, να κλέ­ψουν πτώματα ή για να επικαλεστούν τους νεκρούς. Στα χρόνια του αυτοκράτορα Τιβέριου (14 - 37) οι διατάξεις που αφορούσαν όσους προσπαθούσαν με δηλητήρια να εξοντώσουν άλλους αν­θρώπους, επεκτάθηκαν και συμπεριέλαβαν και τους μάγους: όλοι όσοι με διάφορα μάγια έθεταν σε κίνδυνο τη ζωή άλλων ανθρώ­πων θα καταδικάζονταν ακόμα και σε θάνατο. Η ίδια ποινή ορίστη­κε αργότερα και για όσους χρησιμοποιούσαν τη μαγεία για ερωτι­κούς σκοπούς. Η μαγεία κάθε είδους, όμως, χαρακτηρίστηκε κα­κούργημα μόνο μετά τη προσχώρηση των αυτοκρατόρων στο χρι­στιανισμό. Το 357 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος όρισε ποι­νή θανάτου με αποκεφαλισμό για όσους χρησιμοποίησαν οποιο­δήποτε είδος μαγείας ή μαντικής. Αυτά τα αυστηρά μέτρα επαναλήφθηκαν και στους κώδικες του Θεοδοσίου Β’ το 438, και του Ιουστινιανού το 529. Ακόμα κι εκείνοι που φορούσαν μαγικά φυλα­χτά για να διώξουν τις αρρώστιες, απειλούνταν τώρα με εκτέλε­ση. Ο παγανιστής συγγραφέας Αμνιανός Μαρκελίνος (330-398) μαρτυρεί ότι οποιοσδήποτε συμβουλευόταν κάποιο μάντη ή χρη­σιμοποιούσε "τα μάγια κάποιας γριάς γυναίκας" για να ανακουφί­σει τον πόνο του, διέτρεχε τον κίνδυνο να καταδικαστεί σε θάνα­το. Ο αυτοκράτορας Βαλεντινιανός Α’ (364-375) καταδίκαζε σε θά­νατο όσους έβγαιναν κρυφά έξω τη νύχτα και επιδίδονταν σε "δαιμονικές κατάρες, μαγικές ιεροτελεστίες ή νεκρομαντικές θυ­σίες", όρους τους οποίους ένας δικαστής μπορούσε να ερμηνεύ­σει όπως ήθελε. Το 371 κάποιοι άνθρωποι που χρησιμοποιούσαν τη μαντική τέχνη για να προβλέψουν το θάνατο του Βαλεντινια- νού και το όνομα του διαδόχου του, οδηγήθηκαν στο δικαστήριο σε μια επεισοδιακή δίκη και στη συνέχεια εκτελέστηκαν. Λίγο αρ­γότερα, οι πυρές των λογοκριτών καταβρόχθισαν σωρούς ολό­κληρους από βιβλία της μαγικής λογοτεχνίας κι όσοι κατείχαν βι­βλία που μπορούσαν να θεωρηθούν ύποπτα, τα έκαιγαν καλού κα­κού για να αποφύγουν πιθανές συνέπειες.

Φτάνοντας στον έκτο αιώνα έχει διαμορφωθεί στην Ευρώπη μια νέα μορφή κοινωνίας και μια νέα κουλτούρα, η οποία ζητά να ανα­καλύψει και επανεκτιμήσει την κληρονομιά που άφησε πίσω της η αρχαιότητα. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε ήδη γίνει και επίσημα χριστιανική, όμως, απ' την άλλη, είχε χάσει ένα μεγάλο τμήμα της επικράτειάς της όταν, κατά τον πέμπτο αιώνα, γερμανικά φύλα από τη βόρεια Ευρώπη κινήθηκαν προς τα νοτιοδυτικά και κατέ­λαβαν την Αγγλία, Γαλατία, Ιταλία, Ισπανία, φτάνοντας ως τη Βό­ρεια Αφρική. Οι περιοχές στις οποίες εγκαταστάθηκαν, αποκόπη­καν ουσιαστικά από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Μόνο το ανατολι­κό τμήμα της κατάφερε να αποφύγει τον κίνδυνο του εκγερμανισμού. Όμως η κατάρρευση της κεντρικής εξουσίας στη Δύση σήμανε επίσης και μια αλλαγή στο πολιτιστικό πλαίσιο του χώρου αυτού. Η γνώση της ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας έγινε πλέον σπάνια στη Δύση. Με την εμφάνιση διάφορων γλωσσικών ιδιωμάτων σε κάθε περιοχή, η γνώση της λατινικής έγινε προνό­μιο που το κατείχε μόνο η πιο καλλιεργημένη μερίδα του κλήρου. Κατά την εποχή μάλιστα που οι πιο μορφωμένες τάξεις του παλι­ού ρωμαϊκού κόσμου προσχωρούσαν στο χριστιανισμό, το ιστορι­κό γίγνεσθαι είχε πάρει τέτοια τροπή, ώστε οι τάξεις αυτές δεν απολάμβαναν πια το παλιό τους κύρος. Νέοι άρχοντες, με ελάχι­στη ή και καθόλου σχέση με τις ρωμαϊκές παραδόσεις, κυβερνού­σαν τώρα τη Δύση. Έτσι, το πρώτο καθήκον της Εκκλησίας ήταν να προσηλυτίσει τους νέους άρχοντες και τους υπηκόους τους στο χριστιανισμό και την καθολική πίστη. Σ' αυτή την προσπάθεια, η αλλαγή δεν αφορούσε μόνο όσους προσχώρησαν στο χριστια­νισμό. Η ίδια η πίστη την οποία ασπάστηκαν, τροποποιήθηκε μέσα απ' αυτή τη διαδικασία, καθώς στοιχεία της προχριστιανικής πα­ράδοσης μπολιάστηκαν στη νέα μεσαιωνική χριστιανοσύνη. Όσο κι αν οι άνθρωποι της Εκκλησίας επέμεναν να επαναλαμβάνουν τις προηγούμενες απαγορεύσεις της μαγείας, τώρα είχαν να αντιμετωπίσουν νέες μορφές μαγικών αντιλήψεων και πρακτικών, οι οποίες είχαν επηρεάσει βαθιά τη χριστιανική κουλτούρα.