Μετά θάνατον ζωή και σωτηρία
Από alitoteam στις Σάββατο 11 Ιουνίου 2022
Μαγγανεία: Η κακή χρήση της ιατρικής και προστατευτικής μαγείας
Από alitoteam στις Παρασκευή 10 Ιουνίου 2022
Αν μερικές φορές δύσκολα διακρίνουμε τη μαγεία από την επιστήμη ή από τη θρησκεία, είναι ακόμα δυσκολότερο να ξεχωρίσουμε τη "λευκή" (καλοπροαίρετη) μαγεία από τη "μαύρη" (επιβλαβή) μαγεία ή την ιατρική και προστατευτική μαγεία από τη μαγγανεία. Όλα σχεδόν εξαρτώνται από την άποψη που έχει ο καθένας και μολονότι δε συνηθίζεται να μιλάμε για "γκρίζα" μαγεία, υπάρχουν πράγματι γκρίζες περιοχές ανάμεσα στις δύο κατηγορίες. Τι συμβαίνει όταν ένας θεραπευτής επιχειρεί να γιατρέψει έναν ασθενή αλλά αυτός χειροτερεύει; Ίσως κάποιοι υποθέσουν ότι ο θεραπευτής προσπαθούσε ουσιαστικά να βλάψει τον ασθενή. Οι άνθρωποι στη μεσαιωνική Ευρώπη πίστευαν συχνά ότι όποιος είχε ειδικές γνώσεις γύρω από τα θεραπευτικά βότανα πιθανώς να ήξερε κι άλλα βότανα που μπορούσαν να προκαλέσουν αρρώστια ή και θάνατο. Πέρα από τις προθέσεις του θεραπευτή, το φάρμακο μπορεί να ήταν ακατάλληλο και αν μια μαγική θεραπεία απέβαινε σε βάρος του πελάτη, υπήρχε περίπτωση να θεωρηθεί μαγγανεία εξαιτίας του αποτελέσματός της. Διαφορετικά αλλά εξίσου σοβαρά προβλήματα δημιουργούνται και με την ερωτική μαγεία. Αν ένας μάγος χρησιμοποιούσε μαγεία για να υποκινήσει μια μοιχεία, τότε ένας θεοσεβούμενος χριστιανός θα χαρακτήριζε την πράξη μαγγανεία. Αν, όμως, ο ίδιος ο μάγος χρησιμοποιούσε ερωτική μαγεία για να βοηθήσει μια γυναίκα να ξανακερδίσει το ενδιαφέρον του συζύγου της; Ήταν αυτό μαγγανεία; Πολλοί άνθρωποι στη μεσαιωνική κοινωνία απαντούσαν καταφατικά.
Πολλές από τις πληροφορίες μας για
τη μαγγανεία προέρχονταν από τα πρακτικά των δικαστηρίων: για παράδειγμα, από
κάποιον δυσαρεστημένο χωρικό μαθαίνουμε ότι μια γριά γυναίκα που έμενε κοντά
στο σπίτι του μάγεψε τις αγελάδες του ή τα παιδιά του. Η πιο συνηθισμένη
κατηγορία ενάντια σ' αυτούς που οδηγούνταν στο δικαστήριο για μαγεία ήταν ότι
είχαν προκαλέσει σωματικές βλάβες ή ακόμα και το θάνατο άλλων. Σε κάποια μέρη,
ιδιαίτερα στην Ιταλία, η ερωτική μαγεία ήταν επίσης πολύ συχνή αιτία δίωξης.
Στα μάτια των θεολόγων και των δικηγόρων η ερωτική μαγεία ισοδυναμούσε με
μαγγανεία, ακόμα κι αν τη χρησιμοποιούσε μια γυναίκα για να ξανακερδίσει τη
στοργή του άντρα της — ήταν ένα μέσο εξαναγκασμού της θέλησης και αυτό από μόνο
του είναι κακό. Αλλού, κυρίως στη Σουηδία και στις περιοχές γύρω απ' αυτή,
πολλοί άνθρωποι οδηγήθηκαν στο δικαστήριο με την κατηγορία ότι είχαν προκαλέσει
με μαγικό τρόπο καταιγίδες για να καταστρέψουν τη σοδειά των γειτόνων τους.
Ένα γερμανικό ξόρκι του δέκατου αιώνα διέταζε το διάβολο στο όνομα του Χριστού
να μη βασανίζει τους ανθρώπους προκαλώντας "καταστροφικές βροχές, παγωνιά,
καταιγίδες, ή με τις ψιθυριστές επικλήσεις των κακών μάγων". Οι άνθρωποι
του Μεσαίωνα πίστευαν ότι η μαγγανεία είναι μια δύναμη της φύσης που
εντοπίζεται σε μεμονωμένους μεσολαβητές, οι οποίοι όμως συνδέονται με τις
κοσμικές δυνάμεις. Σε μικρότερο βαθμό, και η κλοπή τιμωρούνταν μερικές φορές
σαν πράξη μαγγανείας, με το σκεπτικό ότι ο κλέφτης είχε διαρρήξει ένα σπίτι ή
είχε μετακινήσει ένα αντικείμενο με μαγικά μέσα.
Οι τεχνικές της μαγγανείας ήταν
ουσιαστικά ίδιες μ' εκείνες της ιατρικής ή προστατευτικής μαγείας: δηλητήρια,
ξόρκια και φυλαχτά με τις ιεροτελεστίες που τα συνοδεύουν. Η διαφορά ανάμεσα
στη θετική και την αρνητική μαγεία βρισκόταν στους σκοπούς που εξυπηρετούσαν
και όχι στη φιλοσοφία τους, Στις αρχές του δέκατου πέμπτου αιώνα μια γυναίκα
από τη Σουηδία, που σύμφωνα με μαρτυρίες σκότωσε κάποιον άντρα δίνοντάς του ένα
"δηλητηριασμένο" μήλο, δικάστηκε ως μάγισσα και όχι απλά ως
δολοφόνος. Τα ερωτικά δηλητήρια περιλάμβαναν βότανα, στάχτες και άλλες ουσίες.
Όπως και η σύζυγος του Ηρακλή στο έργο του Σενέκα, οι γυναίκες που
χρησιμοποιούσαν ερωτική μαγεία μερικές φορές μπέρδευαν θανατηφόρα δηλητήρια με
αφροδισιακά. Μια γυναίκα στη Λουκέρνη, στα μέσα του δέκατου πέμπτου αιώνα
οδηγήθηκε στο δικαστήριο για ένα τέτοιο λάθος και τιμωρήθηκε με εξορία από την
πόλη. Μια άλλη γυναίκα ομολόγησε ότι είχε δώσει σ' έναν άντρα το έμμηνο αίμα
της σαν ερωτικό φίλτρο, αλλά όταν αυτός πέθανε λίγο αργότερα, δεν παραδέχτηκε
ότι η αιτία ήταν τα μάγια της.
Τα ξόρκια που χρησιμοποιούνταν με
κακή πρόθεση ήταν γνωστά σαν "κατάρες". Σε πολλές περιπτώσεις
επρόκειτο απλά για αντεστραμμένες ευλογίες ή επικλήσεις και είχαν την ίδια δομή
μ' αυτά. Όπως μια ευλογία ή μια επίκληση, έτσι και μια κατάρα μπορούσε ν'
αναφέρεται στα γεγονότα της ιερής ιστορίας ή σε θρησκευτικούς θρύλους. Στο
Ίνσμπρουκ, το 1485, μια Εβραία που είχε βαπτισθεί, κατηγορήθηκε ότι απάγγειλε
ένα βλάσφημο ξόρκι για να προκαλέσει στο κεφάλι του εχθρού της δυνατό πόνο, σαν
κι αυτόν που ένιωθε στο σώμα της η Παναγία όταν γεννούσε το Χριστό. Πιο
ενδεικτικό είναι ένα γνωστό ξόρκι για ερωτική μαγεία: "Ας μ' αγαπήσει ο Ν.
όσο αγάπησε η Παναγία τον Υιό της όταν τον γέννησε".
Επειδή αυτές οι κατάρες δίνονταν
μυστικά και συχνά χωρίς να το ξέρει το θύμα, πολύ λίγες έχουν καταγραφεί στα
πρακτικά των δικών. Ούτε τα δηλητήρια, βέβαια, αποτελούσαν αποδεικτικά στοιχεία
για το δικαστήριο, για ευνόητους λόγους. Αυτά που έδειχναν οι κατήγοροι στους
δικαστές ήταν τα μαγικά φυλαχτά που είχαν τοποθετηθεί στα κατώφλια των σπιτιών
τους για να τους κάνουν κακό. Συχνά αυτά τα φυλαχτά ήταν βλαβερές σκόνες, ανθρώπινα
περιττώματα, ξύλα από αγχόνες κι άλλα τέτοια υλικά.
Οι τελετές που χρησιμοποιούνταν για
τη μαγγανεία συνήθως περιλάμβαναν συμπαθητική μαγεία. Έτσι, μια μάρτυρας σε
κάποια δίκη στη Λουκέρνη, το 1486, είπε στο δικαστήριο ότι είδε δυο γειτόνισσές
της να εκτελούν μια παράξενη τελετή σ' ένα πηγάδι: η μια λύγισε το σώμα της
προς τα πίσω και τράβηξε νερό από το πηγάδι, τραβώντας το σκοινί πάνω από το
κεφάλι της τρεις φορές, και λίγο αργότερα άρχισε να πέφτει χαλάζι. Αν μια
μάγισσα έκλεβε γάλα από τις αγελάδες, ίσως αυτό να γινόταν "αρμέγοντας"
ένα μαχαίρι που είχε καρφώσει σ' έναν τοίχο. Οι μάγοι προκαλούσαν επίσης
σωματικές βλάβες στα θύματά τους χρησιμοποιώντας την πιο γνωστή τεχνική της
συμπαθητικής μαγείας, την εικονική μαγεία: όταν το είδωλο ενός προσώπου
τρυπιέται με βελόνες ή κακοποιείται με άλλο τρόπο, ο συμβολικός αυτός
βασανισμός του ειδώλου προκαλεί κακό στο θύμα. Έτσι, ένας μάγος στο Coventry
του δέκατου τέταρτου αιώνα πειραματίστηκε με ένα κέρινο ομοίωμα ενός γείτονά
του. Όταν έμπηξε στο μέτωπο του ειδώλου ένα σιδερένιο καρφί, ο γείτονάς του
τρελάθηκε και άρχισε να ουρλιάζει από τον πόνο. Μετά από βδομάδες μαρτυρίου ο
μάγος έμπηξε το βελόνι στην καρδιά του ειδώλου και ο γείτονάς του πέθανε.
Οι μάγοι χρησιμοποιούσαν συχνά ιερά
αντικείμενα και τελετές της Εκκλησίας για τις ανομίες τους. Καθώς αναζητούσαν
υπερφυσικές δυνάμεις οπουδήποτε μπορούσαν να υπάρχουν, δεν δίσταζαν να
εκμεταλλεύονται τα ιερά πράγματα για τους δικούς τους σκοπούς. Ο φόβος τέτοιων
ανοσιουργημάτων μπορούσε να εκδηλωθεί στην αντισημιτική προπαγάνδα. Μια
επιδημία που ξέσπασε στην Ακουιτανία το 1321 έδωσε αφορμή να κυκλοφορήσει η
φήμη ότι οι λεπροί και οι Εβραίοι είχαν δηλητηριάσει τα πηγάδια μ' ένα μαγικό
μείγμα από αίμα, ούρα, φυτά και καθαγιασμένη όστια. Στα 1130, ο αρχιεπίσκοπος
της Τριέρ έθεσε στους Εβραίους της περιφέρειάς του το δίλημμα να ασπαστούν το
χριστιανισμό ή να εξοριστούν. Όταν λίγο αργότερα ο κληρικός πέθανε, οι Εβραίοι
κατηγορήθηκαν ότι είχαν φτιάξει ένα κέρινο ομοίωμά του, το είχαν βαφτίσει και
έπειτα το έβαλαν να λιώσει σιγά σιγά στη φωτιά προκαλώντας έτσι το θάνατο του
θύματος. Το αυξημένο ενδιαφέρον των πιστών για τη Θεία Ευχαριστία στο δέκατο
τρίτο και τους επόμενους αιώνες συνοδευόταν από τον έντονο φόβο μήπως
χρησιμοποιηθεί η όστια σε επιχειρήσεις μαγγανείας. Κυκλοφορούσαν διάφορες
ιστορίες για το πώς μπορεί μια γυναίκα να φιλήσει έναν άντρα, ενώ είχε στο
στόμα της την όστια, για να μεγαλώσει την αγάπη του γι' αυτή. Σε μια περίπτωση
που γνώρισε μεγάλη δημοσιότητα, μια γυναίκα που το έκανε αυτό δεν μπορούσε στη
συνέχεια να δει την όστια ακόμα κι όταν την ύψωνε ο ιερέας πάνω από τα κεφάλια
των πιστών στη διάρκεια της λειτουργίας. Μόνο όταν άγγιξε το λείψανο ενός
αγίου μπόρεσε να ανακτήσει τον έλεγχο των αισθήσεών της. Παρά το μυθικό, ή ακόμα
και τον μακάβριο χαρακτήρα αυτών των ιστοριών, ο φόβος για τη χρήση ιερών
πραγμάτων για ανίερους σκοπούς ήταν πέρα για πέρα πραγματικός.
Τα χειρόγραφα που περιέχουν
συνταγές για ιατρική μαγεία περιλαμβάνουν κάποτε υλικό που ένας θεολόγος ή
ένας δικαστής θα μπορούσε να θεωρήσει ότι εξυπηρετεί κακούς σκοπούς. Οι μέθοδοι
που προτείνονται σ' αυτά τα χειρόγραφα δεν διαφέρουν ουσιαστικά από αυτές που
υπονοούνται στα πρακτικά των δικαστηρίων, αλλά επειδή παρουσιάζονται με
περισσότερες λεπτομέρειες μας βοηθούν να διακρίνουμε τις ομοιότητες αυτής της
μαγείας με τα βοτανικά παρασκευάσματα που χρησιμοποιούνταν για θεραπείες.
Τα χειρόγραφα δίνουν συνταγές
αφροδισιακών, οι οποίες θα μπορούσαν να θεωρηθούν σαν μέσα ερωτικής μαγείας.
Για να διεγείρει κάποιος τη λαγνεία μιας γυναίκας — συμβουλεύει ένα χειρόγραφο
— θα πρέπει να μουλιάσει μαλλί στο αίμα μιας νυχτερίδας και να το βάλει κάτω
από το κεφάλι της όταν αυτή κοιμάται. Οι όρχεις ενός αρσενικού ελαφιού ή ενός
ταύρου και η ουρά μιας αλεπούς φέρνουν το ίδιο αποτέλεσμα. Αν μάλιστα για τον
ίδιο σκοπό τοποθετήσει κάποιος αβγά μυρμηγκιών στο λουτρό της γυναίκας, η
ερωτική της επιθυμία θα είναι τόσο έντονη, ώστε να ζητά οπωσδήποτε ικανοποίηση.
Ακόμα πιο ύποπτη είναι η συμβουλή που δίνει ένας συγγραφέας ότι, αν γράψει
κάποιος τον τύπο "pax + pix + abyra + syth + samasic" σ' ένα ραβδί
από ξύλο φουντουκιάς, χτυπήσει μ' αυτό μια γυναίκα στο κεφάλι τρεις φορές και
στη συνέχεια τη φιλήσει, θα είναι σίγουρος για την αγάπη της. Μια γυναίκα, απ'
την άλλη μεριά, μπορεί να ξυπνήσει την αγάπη του άντρα της ανακατεύοντας ένα
βότανο με γεωσκώληκες και βάζοντάς το στο φαγητό του.
Τα βότανα εξυπηρετούν επίσης κι
άλλες μορφές μαγγανείας. Αν ένα νεράγκαθο μαζί μ' ένα δόντι, κοπανισμένα και τα
δυο σε σκόνη, προστεθούν στο φαγητό ή στο ποτό κάποιων θα τους κάνουν να
μαλώνουν αδιάκοπα μεταξύ τους και μόνο αν πιουν το χυμό ενός άλλου βοτάνου θα
λυθούν τα μάγια. Υπάρχουν πολλά είδη μαγικών φίλτρων που μπορούν να ελαττώσουν
την ερωτική επιθυμία ενός άντρα ή και να τον κάνουν ανίκανο. Τέτοια αποτελέσματα
έχει η κατανάλωση ανθών ιτιάς ή λεύκας, "όπως αποδεικνύεται από
μακροχρόνια εμπειρία". Μπορεί κάποιος να καταστεί ανίκανος, αν από
απροσεξία του πιει σαράντα μυρμήγκια βρασμένα σε χυμό νάρκισσου. Η πιο
εξωφρενική ίσως απ' όλες τις δοξασίες είναι εκείνη που υποστηρίζει ότι η
φασκομηλιά, αν αφεθεί να μαραθεί δίπλα σε κοπριά, θα κάνει να γεννηθεί ένα
πουλί με ουρά ερπετού. Στην επαφή με το αίμα αυτού του πουλιού οι άνθρωποι
μπορούν να χάσουν τις αισθήσεις τους για δεκαπέντε μέρες, ενώ αν η ουρά καεί
και οι στάχτες της ριχτούν ξανά στη φωτιά, θα ξεσπάσει αμέσως φοβερό
μπουμπουνητό.
Είναι ευνόητο ότι όλες αυτές οι
οδηγίες δεν δίνονται με την ίδια σοβαρότητα. Κι όμως, οι άνθρωποι του Μεσαίωνα
πίστευαν στ' αλήθεια ότι η αντρική ανικανότητα μπορεί να οφείλεται σε μάγια.
Για παράδειγμα, στην περίπτωση του βασιλιά Λόθαρ Β', ο οποίος δεν μπορούσε να
ολοκληρώσει το γάμο του επειδή του είχαν κάνει μάγια, ο αρχιεπίσκοπος της
Rheims, Hincmar (806 882) κλήθηκε ν' αποφασίσει αν η ανικανότητα του βασιλιά ήταν
επαρκής λόγος για να διαλύσει το γάμο του και να παντρευτεί μιαν άλλη γυναίκα.
Το ζήτημα αυτό προέκυψε και αργότερα, κατά τον ενδέκατο και δωδέκατο αιώνα,
απασχολώντας το ενδιαφέρον πολλών εκκλησιαστικών νομοθετών και άλλων ανθρώπων
της Εκκλησίας. Αποφασίστηκε τελικά ότι ένα ζευγάρι επιτρεπόταν να χωρίσει, αν
όλες οι άλλες θεραπείες είχαν αποτύχει, και ένας δεύτερος γάμος ήταν θεμιτός αν
η αιτία της πρώτης αποτυχίας ήταν ξεκάθαρα μαγική. Με λίγα λόγια, η μαγγανεία
ήταν πραγματικά σοβαρή υπόθεση.
Όπως και στην ιατρική μαγεία έτσι
και στη μαγγανεία, η δύναμη των βοτάνων μπορεί να επαυξηθεί αν συνδέεται με
ξόρκια. Ένα τέτοιο ξόρκι του δέκατου τέταρτου αιώνα απευθύνεται σ' ένα φυτό:
Στο όνομα του Χριστού, αμήν. Σε
εξορκίζω, ω βότανο, να μπορέσω να νικήσω με τη βοήθεια του Άρχοντα Πέτρου ...
με τη βοήθεια του ουρανού και των άστρων... και ας γίνει να νικήσεις εσύ όλους
τους εχθρούς μου, ποντίφικες και ιερείς και όλους τους λαϊκούς και όλες τις
γυναίκες κι όλους τους δικηγόρους που μηχανεύονται πράγματα εναντίον μου...
Εφόσον οι ίδιες βασικές τεχνικές
χρησιμοποιούνταν τόσο στη θετική όσο και στην αρνητική μαγεία, δεν πρέπει να
εκπλήσσει το γεγονός ότι αυτές οι τεχνικές μπορούσαν επίσης να χρησιμεύσουν
για προστασία από τη μαγγανεία ή σαν αντίδοτο για να λυθεί μια κατάρα. Ένα
ξόρκι από το 1475 προορίζεται, σύμφωνα με το συγγραφέα του, για χρήση ενάντια
στις "κακές μάγισσες". Αν και στη μορφή μοιάζει με ξόρκι,
χρησιμοποιείται σαν τάλισμαν: πρέπει κανείς να το γράψει και να το έχει πάντα
μαζί του για προστασία "όταν κοιμάται, όταν είναι ξύπνιος, όταν πίνει και
κυρίως όταν ονειρεύεται". Το ξόρκι έχει ως εξής:
Στο όνομα του Πατρός, κ.τ.λ. Με τη
δύναμη του Κυρίου, ας είναι το σημείο του σταυρού + και η αγάπη του Χριστού +
ένα φάρμακο για μένα. Ας είναι οι πέντε πληγές του Κυρίου το γιατρικό μου +. Ας
με βοηθήσει και ας με υπερασπίσει η Παρθένος Μαρία από κάθε κακόβουλο δαίμονα
και από κάθε μοχθηρό πνεύμα, αμήν. + Α + Γ + Λ + Α + τετραγράμματον + Άλφα +
Ο...
Ο γιατρός Άρνολντ του Βιλανόβα
έγραψε μια πραγματεία Περί Γητεμάτων γύρω στα 1300, όπου έδινε αρκετές
θεραπείες για την αντρική ανικανότητα που είχε προκληθεί με μαγικό τρόπο. Σε
ορι σμένες περιπτώσεις, αναφέρει, οι άντρες που δεν είναι σε θέση να έχουν
σεξουαλική επαφή με τη γυναίκα τους μπορούν να θεραπευτούν με ανθρώπινα μέσα.
Σε άλλες περιπτώσεις απαιτείται η βοήθεια του Θεού. Μερικές φορές το γήτεμα
γίνεται με τη χρήση κάποιου αντικειμένου που μπορεί να βρεθεί και να
απομακρυνθεί, οπότε τα μάγια λύνονται. Για τον ίδιο σκοπό χρησιμοποιούνται και
άλλα φυσικά μέσα: η απολύμανση του υπνοδωματίου με τη χολή ενός ψαριού
(παράβολε Τομπίας 6, 16-17 και 8,4, στα αποκρυφιστικά κείμενα της Παλαιάς
Διαθήκης) καθώς επίσης και το βάψιμο ή το ράντισμα των τοίχων με το αίμα ενός
μαύρου σκύλου μπορούν να λύσουν τα μάγια. Για δυσκολότερες περιπτώσεις ο
Άρνολντ δίνει ένα περίπλοκο εξορκισμό στον οποίο οι πρώτοι στίχοι από το
Ευαγγέλιο του Ιωάννη γράφονται σ' ένα χαρτί και βυθίζονται σ' ένα υγρό, το
οποίο πίνει το ενδιαφερόμενο ζευγάρι. Φύλλα, άνθη και φρούτα τοποθετούνται
πάνω σε αναμμένα κάρβουνα για να διώξουν μακριά τους κακούς δαίμονες. Το
συμπέρασμα που βγαίνει εδώ είναι ότι αυτή η μαγεία μπορεί να είναι είτε φυσική
είτε δαιμονική: στην πρώτη περίπτωση είναι αρκετό να αποκρούσει κανείς το
γήτεμα με άλλα φυσικά μάγια, ενώ στη δεύτερη θα πρέπει να καταφύγει στον
εξορκισμό.
Φυλαχτά και Τάλισμαν
Από alitoteam στις Πέμπτη 9 Ιουνίου 2022
Τα βότανα, οι θεραπευτικές ουσίες
που προέρχονταν από ζώα, και τα ξόρκια χρησιμοποιούνταν κυρίως για να
θεραπεύσουν αρρώστιες που είχαν ήδη εκδηλωθεί. Τα φυλαχτά, απ' την άλλη μεριά,
είχαν προληπτική δράση. Αντίθετα προς τις άλλες μορφές μαγείας που αναφέραμε,
τα φυλαχτά ενεργούσαν πιο πολύ στο ψυχολογικό, παρά στο σωματικό επίπεδο:
προστάτευαν την πνευματική υγεία περισσότερο από τη σωματική. Μπορούσαν, βέβαια,
να απομακρύνουν μια αρρώστια, αλλά πιο συχνά προφυλασσαν τους κατόχους τους από
τις επιθέσεις ορατών ή αόρατων εχθρών. Ενώ τα βότανα και τ' άλλα φάρμακα ζωικής
προέλευσης συνήθως καταπίνονταν ή απλώνονταν απευθείας πάνω στο σώμα και
αναλώνονταν με τη χρήση χάνοντας τη δύναμή τους, τα φυλαχτά δρούσαν απλά,
όντας κοντά σ' αυτόν που προφύλασσαν, και άντεχαν σε παρατεταμένη χρήση.
Παρ' όλα αυτά, η χρήση των φυλαχτών
αντιπροσωπεύει ουσιαστικά μια παραλλαγή των άλλων μορφών μαγείας που είδαμε
παραπάνω. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα από τη φύση των υλικών που χρησιμοποιούνται
σαν φυλαχτά. Τα περισσότερα ανήκουν σε δυο κατηγορίες: α) φυτά και β) μέρη από
σώματα ζώων. Πρόκειται για υλικά που έχουμε συναντήσει, μόνο που εδώ χρησιμοποιούνται
διαφορετικά και με τρόπο που δείχνει ότι οι απόκρυφες δυνάμεις, σύμφωνα με τη
μεσαιωνική αντίληψη, βρίσκονταν μέσα σ' αυτά τ' αντικείμενα. Αν κάποιος έδενε
στο αριστερό του χέρι ένα λαγοπόδαρο, μπορούσε να πάει οπουδήποτε χωρίς να
διατρέξει κανένα κίνδυνο. Το δεξί πόδι ενός λαγού ή η καρδιά ενός σκύλου
μπορούν να κάνουν τα σκυλιά να σταματήσουν το γάβγισμα. Αν κάποιος έχει μαζί
του μερικά κλαδάκια δεντρολίβανου τον προστατεύουν από τα κακά πνεύματα, ενώ
αν τ' αφήσει στην πόρτα του σπιτιού του κρατούν μακριά τα δηλητηριώδη φίδια.
Ένα κουτάλι φτιαγμένο από ξύλο του ίδιου φυτού μπορεί να εξουδετερώσει τη
δραστικότητα ενός δηλητηρίου. Κρατώντας κάποιος στην παλάμη του πέντε φύλλα
τσουκνίδας μπορεί να αντιμετωπίσει κάθε φόβο και φαντασίωση. Τα ηλιοτρόπια που
μαζεύονται στην εποχή του αστερισμού της Παρθένου και τυλίγονται σε φύλλα δάφνης
μαζί με το δόντι ενός λύκου, μπορούν να προστατεύσουν τον κάτοχό τους
εμποδίζοντας τους άλλους ανθρώπους να διαδίδουν κακές φήμες και κουτσομπολιά
εναντίον του. Αν σε μια δίκη κάποιος φέρει μαζί του ένα κλαδάκι γκι, ο
κατηγορούμενος γλιτώνει την καταδίκη. Αν κάποιος μαζέψει στον αστερισμό της
Παρθένου διάφορα βότανα λέγοντας τρεις φορές το Πάτερ Ημών και το Άβε Μαρία,
και τα έχει πάντοτε μαζί του, δεν κινδυνεύει να κατηγορηθεί από κανέναν, κι αν
αυτό συμβεί, μπορεί να ανατρέψει την κατηγορία. Αν τοποθετηθεί ηλιοτρόπιο στην
είσοδο μιας εκκλησίας όπου βρίσκονται μοιχαλίδες, αυτές δε θα μπορούν να
εγκαταλείψουν το ναό, αν δεν αφαιρεθεί από την είσοδο το φυτό... Θα μπορούσαμε
να αναφέρουμε αμέτρητες συνταγές αυτού του είδους.
Ακόμα και ο τρόπος, ή ο σκοπός της
χρήσης των φυλαχτών δεν διαφέρει απόλυτα από άλλες μαγικές ουσίες. Για
παράδειγμα, οι αλοιφές, όπως και τα φυλαχτά, μπορούν να χρησιμεύσουν για
προστασία: αν κάποιος αλειφτεί με το αίμα λιονταριού, μπορεί να προστατευτεί
απ' όλα τ' άλλα θηρία, ενώ αν απλώσει πάνω του λίπος του ίδιου ζώου δεν θα
κινδυνεύει από δάγκωμα φιδιού. Όταν τα βότανα κρεμιούνται ή δένονται στο σώμα,
λειτουργούν όπως και τα φυλαχτά. Μάλιστα, η διάκριση δεν υφίσταται καθόλου σε
μια συνταγή για όσους έχουν καταληφθεί από δαιμόνια. Αναλύοντας τις ιδιότητες
ενός φυτού που αναφέρεται με διάφορα ονόματα — ανάμεσα σ' αυτά και σαν
"το βοτάνι το Σολομώντα" — ο συγγραφέας ενός βοτανολογίου λέει ότι ο
Άγιος Αυγουστίνος πληροφορήθηκε την ιδιότητα του φυτού να διώχνει τα κακά πνεύματα
από κάποιον ανώνυμο φιλόσοφο. Είχε την ευκαιρία να χρησιμοποιήσει αυτή τη
γνώση, όταν μια θεοσεβούμενη γυναίκα από αριστοκρατική οικογένεια του
εμπιστεύτηκε ότι η κόρη της και ο γιος της βασανίζονταν από δαίμονες. Ο άγιος
της έδωσε τη συμβουλή να πάρει αυτό το βότανο και να το κρεμάσει στο λαιμό των
παιδιών της. Η γυναίκα ακολούθησε τις οδηγίες του και τ' αποτελέσματα ήταν
θετικά. Η θεραπεία είναι ακόμα πιο θεαματική στην εικόνα που συνοδεύει τη
συνταγή, η οποία παρουσιάζει το βότανο — σε μεγέθυνση για να είναι εύκολα
αναγνωρίσιμο — μπροστά στους δαιμονισμένους νέους, που βρίσκονται τόσο πολύ
εκτός εαυτού, ώστε πρέπει να τους συγκρατούν οι συνοδοί τους. Το βοτάνι, όμως,
κάνει τη δουλειά του και οι δαίμονες βγαίνουν από το στόμα των θυμάτων τους
και πετούν μακριά.
Μολονότι τα τάλισμαν
χρησιμοποιούνται με τον ίδιο περίπου τρόπο και για ανάλογους σκοπούς με τα
φυλαχτά, οι ιστορικοί τα κατατάσσουν σε ιδιαίτερη κατηγορία. Χαρακτηριστικό
γνώρισμα των τάλισμαν είναι ότι, σ' αντίθεση με τα φυλαχτά, φέρουν επιγραφές
λέξεων ή γραμμάτων. Η δύναμη αυτών των επιγραφών είναι τόσο μεγάλη όσο κι
εκείνη των φυτών ή των ζώων. Πολλά μέλη της μεσαιωνικής κοινωνίας — ανάμεσα
τους και ο Μπέρναρντ Γκόρντον (πέθανε γύρω στα 1320), αυθεντία στο χώρο της
ιατρικής — πίστευαν ότι μπορεί κανείς να αποφύγει τις κρίσεις επιληψίας, αν
έχει μαζί του ένα κομμάτι περγαμηνής πάνω στο οποίο υπάρχουν γραμμένα τα
ονόματα των μάγων της βιβλικής εποχής. Σ' ένα χειρόγραφο συναντούμε σειρές
γραμμάτων για τάλισμαν που φέρουν θαυμαστά αποτελέσματα: μια σειρά γραμμάτων σε
λουρίδα περγαμηνής που κρύβει κάποιος στο δεξί του παπούτσι, μπορεί να κάνει
τους εχθρούς του να σωπάσουν. Μια άλλη μπορεί να φέρει στον κάτοχό της οφέλη
από πιθανούς ευεργέτες, αν την κρατήσει στο αριστερό του χέρι. Ένα άλλο χειρόγραφο
αναφέρει μια σειρά προσωνυμιών του Θεού που, αντιγραμμένες σε φύλλο περγαμηνής
το οποίο φέρει κανείς μαζί του, προστατεύουν από τη φωτιά, το νερό, τα όπλα
και τα δηλητήρια. Αν πάλι κάτοχος του παραπάνω τάλισμαν είναι μια έγκυος
γυναίκα, αυτή δεν κινδυνεύει να πεθάνει στη γέννα. Στη συνέχεια, όμως, ο συγγραφέας
επισημαίνει έναν όρο: "όποιος έχει μαζί του μια τέτοια σειρά θεϊκών
ονομάτων και τα κοιτάζει κάθε μέρα, δε θα πεθάνει από σπαθί, φωτιά, νερό και δε
θα πληγωθεί στη μάχη".
Ίσως η πιο γνωστή επιγραφή που
χρησιμοποιήθηκε σε τάλισμαν είναι το μαγικό τετράγωνο με τον τύπο SATOR AREPO:
Η επιγραφή δεν έχει κανένα λογικό
νόημα. Το ενδιαφέρον σ' αυτή έγκειται στο ότι το τετράγωνο μπορεί να διαβαστεί
το ίδιο με τέσσερις διαφορετικούς τρόπους: από πάνω προς τα κάτω και αντίστροφα
ή από τ' αριστερά προς τα δεξιά, ή από τα δεξιά προς τ' αριστερά και ανάποδα.
Ένα ακόμα πιο ενδεικτικό παράδειγμα, αν και η προέλευση του τετραγώνου είναι
αμφιλεγόμενη, είναι μια επιγραφή της εισαγωγής του Πάτερ Ημών στα λατινικά, σε
σχήμα σταυρού και με ένα διπλό "Α" και "Ο" που συμβολίζει
το Αλφα και το Ωμέγα από το στίχο της Αποκάλυψης (1, 8) "Εγώ ειμί το Α και
το Ω".
Η παλαιότερη επιγραφή του μαγικού
τετραγώνου βρέθηκε σ' ένα χριστιανικό σπίτι του πρώτου αιώνα στην Πομπηία. Στη
μεσαιωνική Ευρώπη εξυπηρετούσε διάφορους μαγικούς σκοπούς. Μπορούσε να γραφεί
πάνω σε ύφασμα και να τοποθετηθεί πάνω στο σώμα μιας εγκύου, στο σημείο της
μήτρας, για να τη βοηθήσει στη γέννα, ενώ, αν το είχε κανείς μαζί του, μπορούσε
να κερδίσει την εύνοια όποιου τύχαινε να συναντήσει.
Ποια ήταν άραγε η σχέση των
φυλαχτών και των τάλισμαν με τα τελετουργικά αντικείμενα της Εκκλησίας; Η
ερώτηση είναι αρκετά δύσκολη. Χωρίς αμφιβολία κάποια από τα αντικείμενα που τιμούσαν
ως ιερά και χρησιμοποιούσαν ή σύστηναν στο ποίμνιο τους οι κληρικοί θύμιζαν
φυλαχτά. Πίστευαν ότι το κερί που έχει ευλογηθεί στη γιορτή του Εξαγνισμού
μπορεί να προστατέψει από τους κεραυνούς. Το χτύπημα των καμπάνων της εκκλησίας
προστατεύει την ενορία από τις καταιγίδες. To Salernitan Regimen, μια γνωστή
συλλογή κειμένων για ιατρικά θέματα, συνιστούσε το "Agnus Dei" (ένα
κέρινο ομοίωμα προβάτου που είχε ευλογήσει ο πάπας) σαν προστασία από τις
κακοδαιμονίες, ακόμα και τα θανατηφόρα αστροπελέκια. Μεγάλα φύλλα περγαμηνής ή
χαρτιού, που περιείχαν προσευχές και ήταν τυλιγμένα σε ρολά θεωρούνταν ότι
προστατεύουν τους κατόχους τους από ξαφνικό θάνατο, τραυματισμό από όπλα,
συκοφαντίες ψευδομαρτύρων, κακά πνεύματα, συμφορές, αρρώστιες, κίνδυνο στη
γέννα κι άλλες καταστάσεις.
Εκτός αυτών, και τα λείψανα των
αγίων χρησίμευαν μερικές φορές σαν φυλαχτά. Όταν ο κόμης Ρούντολφ του
Pfullendorf γύρισε από τους Αγίους Τόπους με τα λείψανα των πατριαρχών της
Εκκλησίας, αυτά έφεραν ειρήνη, γονιμότητα και καλό καιρό όπου κι αν τα πήγε.
Αν κάποιος έπαιρνε ένα κερί από τον τάφο του Αγίου Μαρτίνου της Τουρς και το
τοποθετούσε στην κορυφή ενός δέντρου μπορούσε να προφυλάξει τα αμπέλια της
γύρω περιοχής από το χαλάζι. Λείψανα αγίων που μεταφέρονταν στο πεδίο της μάχης
μπορούσαν να σιγουρέψουν τη νίκη κατά του εχθρού. Παρ' όλα αυτά, είναι παρακινδυνευμένο
να απομονώνουμε αυτά τα στοιχεία από το γενικό πλαίσιο της λατρείας των αγίων.
Τα άγια πρόσωπα λειτουργούσαν ίσως πάνω στη γη μέσω των φυσικών τους
υπολειμμάτων, όμως οι πιστοί ήξεραν ότι οι ψυχές τους βρίσκονταν στον ουρανό
και μεσολαβούσαν για χάρη των ανθρώπων στο Θεό.
Διάφοροι θρύλοι που εξιστορούν τα
έργα των αγίων πάνω στη γη μνημονεύονταν σε κηρύγματα. Κάθε άγιος είχε για το
μεσαιωνικό άνθρωπο τη δική του προσωπικότητα, ιδιαίτερες επιθυμίες, και την
ικανότητα να τιμωρεί εκείνους που τον προσέλαβαν. Επομένως, θα ήταν
παραπλανητικό να υποθέσουμε ότι η δύναμη των λειψάνων θεωρούνταν εγγενής και δε
σχετιζόταν άμεσα με την πνευματική τους παρουσία. Ο μεσαιωνικός άνθρωπος είχε
πολύ έντονη την αίσθηση ότι οι άγιοι ήταν πραγματικά πρόσωπα. Οι πατέρες της
Εκκλησίας ενέπνεαν δέος και λειτουργούσαν σαν παραδείγματα προς μίμηση. Ίσως σε
κάποιες περιπτώσεις τα λείψανα πήραν τη θέση των μαγικών φυλαχτών, αλλά τα
στοιχεία που έχουμε δεν είναι αρκετά. Ο κίνδυνος για τους ιστορικούς έγκειται
στην τάση που έχουν να απογυμνώνουν τα διάφορα στοιχεία από το θρησκευτικό τους
νόημα με μια αφαιρετική διαδικασία και στη συνέχεια, να θεωρούν αυτό που μένει
σαν την ουσία της λαϊκής ευλάβειας.
Παρόμοια προβλήματα αντιμετωπίζουμε
και στην περίπτωση της λαϊκής λατρείας της Θείας Ευχαριστίας. Το δωδέκατο και
δέκατο τρίτο αιώνα οι πιστοί έδειχναν ολοένα και μεγαλύτερη ευλάβεια στην
τελετή της Θείας Ευχαριστίας. Ήταν η εποχή που αναθεωρήθηκε το δόγμα της
μετουσίωσης: οι θεολόγοι που δεν ήταν πλέον ικανοποιημένοι με την ασαφή θέση
ότι ο Χριστός ήταν κατά κάποιον τρόπο παρών στην καθαγιασμένη όστια, πρότειναν
τώρα μια άλλη ερμηνεία σύμφωνα με την οποία, κάθε φορά που ο ιερέας πρόφερε τα
λόγια του αγιασμού, η "ουσία" του Χριστού αντικαθιστούσε αυτή του
ψωμιού. Οι αφοσιωμένοι πιστοί, ενθαρρυμένοι από αυτό το δόγμα, ζητούσαν να δουν
τη θαυματουργά μετουσιωμένη όστια κι έτσι επικράτησε το έθιμο να τη σηκώνει ο
ιερέας πάνω από το κεφάλι του μετά τον αγιασμό, έτσι ώστε να τη βλέπουν οι
άνθρωποι που παρακολουθούσαν τη λειτουργία. Πολύ γρήγορα διαδόθηκε η πίστη ότι
όσοι έβλεπαν την καθαγιασμένη όστια στη διάρκεια της λειτουργίας, θα ήταν
ασφαλείς για το υπόλοιπο της ημέρας. Στη γιορτή του Σώματος του Χριστού [Corpus
Christi] η όστια μεταφερόταν έξω από την πόλη, στα χωράφια, για να
εξασφαλιστεί πλούσια σοδειά. Λέγεται μάλιστα ότι ο απλός λαός άλλαξε το έθιμο
κλέβοντας ή αποκτώντας με άλλο τρόπο κομμάτια όστιας για να προστατευτεί από
πνιγμό ή τραυματισμό, για να γιατρέψει αρρώστιες, να εμποδίσει καταιγίδες, να
κερδίσει πλούτη. Μερικές φορές έγραφαν πάνω στην όστια στίχους από τη Βίβλο ή
μαγικά ξόρκια, για να ενισχύσουν τη δύναμή της. Από ένα κείμενο μαθαίνουμε ότι
κάποιοι χωρικοί χρησιμοποιούσαν τη Θεία Ευχαριστία για να προστατέψουν τα ζώα
τους: μια καλόγρια του δωδέκατου αιώνα γράφει ότι ο Χριστός παρουσιάστηκε
μπροστά της σ' ένα όνειρο και παραπονέθηκε: "Με μεταμόρφωσαν σε
χοιροβοσκό κι έκρυψαν το σώμα μου στο στάβλο για να μην πεθάνουν τα κοπάδια
τους από το λοιμό".
Με λίγα λόγια, η Θεία Ευχαριστία,
όπως και τα λείψανα των αγίων, λειτούργησε σ' αυτό το πλαίσιο σαν μαγικό
φυλαχτό.
Ίσως μάλιστα αυτή η μορφή
"κατάχρησης" στοιχείων της χριστιανικής τελετουργίας ήταν
ευκολότερη, αφού η σχέση ανάμεσα στην καθαγιασμένη όστια και την ιστορική ζωή
του Χριστού ήταν λιγότερο φανερή. Έτσι, ήταν πιο εύκολο για τους ανθρώπους του
Μεσαίωνα να πιστέψουν ότι είχε εγγενείς δυνάμεις. Το δέκατο πέμπτο αιώνα οι
μεταρρυθμιστές διαμαρτύρονταν ότι εκείνοι που λάτρευαν την καθαγιασμένη όστια
έδειχναν πολύ λιγότερο ενδιαφέρον να την μεταλάβουν. Μολονότι η διαφωνία των
μεταρρυθμιστών δεν ισοδυναμεί με κατηγορία για χρήση μαγείας, είναι μια εύλογη
αντιπαράθεση που βασίζεται στην παρατήρηση ότι οι άνθρωποι δεν αντιλαμβάνονταν
το αληθινό νόημα της Θείας Ευχαριστίας.
Όσοι επισήμαιναν αυτές τις
παραποιήσεις και διαμαρτύρονταν εναντίον τους δεν τις ονόμαζαν μαγεία αλλά
προκατάληψη, όρος που σ' αυτό το πλαίσιο έχει την έννοια της ακατάλληλης χρήσης
ενός ιερού αντικειμένου. Συνεπώς οι ορισμοί που έδιναν στη μαγεία οι
διανοούμενοι της εποχής δείχνουν ότι αγνοούσαν ή παρέβλεπαν τις ομοιότητες που
υπάρχουν ανάμεσα σ' αυτό που αποκαλούσαν μαγεία και αυτό που ονόμαζαν
προκατάληψη. Πολύ σπάνια θα μπορούσαν να υποστηρίξουν ότι η ανάρμοστη χρήση των
λειψάνων ή της Θείας Ευχαριστίας ήταν παράδειγμα δαιμονικής μαγείας. Μπορεί οι
δαίμονες να έσπρωχναν τους ανθρώπους σε τέτοιου είδους ασέβειες, αλλά αυτό δεν
σημαίνει ότι οι άνθρωποι επικαλούνταν τους δαίμονες. Ούτε πάλι θεωρούσαν
φυσική μαγεία την περίπτωση όπου οι άνθρωποι απέδιδαν τις δυνάμεις που
χρησιμοποιούσαν στο Θεό ή στους αγίους. Για τους θεολόγους και τους
ιεροκήρυκες τα λείψανα και οι όστιες δεν ήταν φυσικοί φορείς απόκρυφων
δυνάμεων — δεν έμοιαζαν με τα κλαδάκια του δεντρολίβανου ή τα όργανα του
σώματος των όρνιων.
Αυτές οι διακρίσεις συνδέονται με
τις ευαισθησίες των απλών ανθρώπων. Δεν ήταν μόνο οι θεολόγοι που αναγνώριζαν
τους αγίους σαν ξεχωριστές προσωπικότητες ή που ήξεραν ότι ο Χριστός που είχε
πάρει τη μορφή της όστιας ήταν ο ίδιος με το Χριστό που θα ερχόταν κάποια μέρα
σαν κριτής. Παρ' όλα αυτά, για πολλούς ανθρώπους οι πρακτικές συνέπειες αυτής
της θεολογίας δεν ήταν, όπως φαίνεται, και τόσο απλές. Όποιο κι αν ήταν το
θρησκευτικό νόημα αυτών των ιερών αντικειμένων, αποτελούσαν άμεσες πηγές
λανθάνουσας δύναμης. Στην ερώτηση αν η όστια που έκρυβε στο στάβλο του ήταν
παρόμοια με το βοτάνι που προστάτευε τ' άλογά του, ένας χωρικός θα απαντούσε
ότι ασφαλώς δεν ήταν: η όστια είχε πολύ περισσότερη δύναμη και γι' αυτό ακριβώς
τη χρησιμοποιούσε. Στην ουσία, όμως, χρησιμοποιούσε την όστια σαν φυλαχτό. Η
θεωρητική διαφορά της φύσης των αντικειμένων επισκιαζόταν από τη λειτουργική
ομοιότητα του τρόπου που τα χρησιμοποιούσε.
Το βιβλικό ζευγάρι που πέθανε επειδή δεν έδωσε αρκετά χρήματα
Από alitoteam στις Πέμπτη 14 Απριλίου 2022
Ο Ανανίας και η Σαπφείρα οδηγήθηκαν σε θάνατο επειδή δεν έδωσαν τη σωστή ποσότητα χρημάτων στην Εκκλησία. Το περιστατικό περιγράφεται στην Καινή Διαθήκη, στις Πράξεις των Αποστολών (5:1–11). Το ζευγάρι πούλησε ένα κτήμα προκειμένου να προσφέρει τα χρήματα στους Αποστόλους. Ωστόσο, αντί να δώσουν το συμφωνηθέν ποσό, επιχείρησαν να κρατήσουν ένα μέρος του κέρδους για τον εαυτό τους. Το αποτέλεσμα ήταν να χάσουν τη ζωή τους και οι δύο.
Αρκετοί σχολιαστές της Βίβλου, συχνά περιγράφουν τη συγκεκριμένη ιστορία σαν μια εκ των λιγότερων ενθαρρυντικών της Καινής Διαθήκης, καθώς το συγκεκριμένο έργο υποτίθεται πως προκρίνει τη συγχώρεση και τη μετάβαση από ένα θεό-τιμωρό σε ένα θεό που δείχνει έλεος και δίνει συγχώρεση στους αμαρτωλούς.
Ο δεύτερος θάνατος
Λίγοι είναι αυτοί που δεν γνωρίζουν την ιστορία του Λαζάρου, του φίλου του Ιησού που αναστήθηκε. Ωστόσο, λιγότεροι γνωρίζουν ότι η Βίβλος διδάσκει πως οι αμαρτωλοί είναι προορισμένοι να πεθάνουν δύο φορές!
Στην Αποκάλυψη (21:8), ο Ιωάννης γράφει ότι οι άνθρωποι θα πεθάνουν δύο φορές, αλλά όχι με τον τρόπο που αυτό συνέβη στο Λάζαρο. Αντίθετα, δηλώνεται ότι ο δεύτερος θάνατος ακολουθεί το φυσικό θάνατο των αμαρτωλών και πρόκειται για μια θανάτωση της ψυχής μετά την κρίση του θεού.
«Τοῖς δὲ δειλοῖς καὶ ἀπίστοις καὶ ἐβδελυγμένοις καὶ φονεῦσι καὶ πόρνοις καὶ φαρμακοῖς καὶ εἰδωλολάτραις καὶ πᾶσι τοῖς ψευδέσι τὸ μέρος αὐτῶν ἐν τῇ λίμνῃ τῇ καιομένῃ ἐν πυρὶ καὶ θείῳ, ὅ ἐστιν ὁ θάνατος ὁ δεύτερος», σημειώνεται.
Επιπλέον, στο δεύτερο θάνατο ακόμη και ο θάνατος και ο Άδης ρίχνονται στη λίμνη της φωτιάς, κάτι πολύ χειρότερο και από την Κόλαση. Αυτό περιγράφει σε άλλο σημείο της Αποκάλυψης (20:14–15):
«Καὶ ὁ θάνατος καὶ ὁ ᾅδης ἐβλήθησαν εἰς τὴν λίμνην τοῦ πυρός· οὗτος ὁ θάνατος ὁ δεύτερός ἐστιν. καὶ εἴ τις οὐχ εὑρέθη ἐν τῇ βίβλῳ τῆς ζωῆς γεγραμμένος, ἐβλήθη εἰς τὴν λίμνην τοῦ πυρός».
Τι κρύβεται πίσω από φαντάσματα, δαίμονες και εξωγήινους – σύμφωνα με ερευνητές ύπνου
Από alitoteam στις Τετάρτη 13 Απριλίου 2022
Εάν πιστεύετε στο παραφυσικό, ίσως να μην εκπλαγείτε αν ακούσετε ιστορίες με νεκρούς αγαπημένους που εμφανίζονται κατά τη διάρκεια της νύχτας, τεράστιες εκρήξεις που ακούγονται ακριβώς τη στιγμή που κάποιος παρασύρεται χωρίς προφανή αιτία και άλλα περίεργα περιστατικά. Τι γίνεται όμως αν δεν το κάνετε;
Το ενδιαφέρον μου για το παραφυσικό ξεκίνησε με μια συζήτηση του καφέ με έναν συνάδελφο, τον Chris French, ο οποίος ερευνά αναφορές παραφυσικών εμπειριών. Μου είπε ιστορίες αμέτρητων ανθρώπων που είχαν αφηγηθεί τέτοια γεγονότα. Αυτές οι εμπειρίες έτειναν να ξεκινούν ενώ ξαπλώνετε στο κρεβάτι. Τότε συνέβαινε κάτι ασυνήθιστο – ίσως εμφανιζόταν ένας δαίμονας ή ο χώρος θα γινόταν παράξενος ή θα υπήρχε μια αισθητή παρουσία. Το άτομο που έχει αυτή την εμπειρία μπορεί επίσης να αναφέρει ότι είναι κολλημένο στο στρώμα του, στριμωγμένο στο κρεβάτι, χωρίς να μπορεί να κινηθεί εντελώς.
Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι οι άνθρωποι που βιώνουν τέτοια πράγματα μπορεί να τα ερμηνεύσουν ως παραφυσικά. Αλλά ορισμένα φαινόμενα όπως η υπνική παράλυση παρέχουν μια εναλλακτική λύση σε παραφυσικές εξηγήσεις για τέτοια περιστατικά. Εξ ου και το ενδιαφέρον μου για το θέμα, ως ερευνητής ύπνου.
Παράλυση ύπνου
Όταν κοιμόμαστε, περνάμε από διάφορα στάδια. Ξεκινάμε τη νύχτα σε ύπνο χωρίς γρήγορη κίνηση των ματιών (NREM) – ο οποίος βαθμιαία γίνεται βαθύτερος. Στη συνέχεια, γυρνάμε πίσω μέχρι να φτάσουμε στον ύπνο ταχείας κίνησης των ματιών (REM). Κατά τη διάρκεια του ύπνου REM είναι πιο πιθανό να έχουμε ζωντανά όνειρα. Σε αυτό το στάδιο είμαστε επίσης παράλυτοι, ίσως ως μηχανισμός ασφαλείας για να μας σταματήσει να κάνουμε τα όνειρά μας ώστε να μην καταλήξουμε να επιχειρήσουμε να πετάξουμε.
Αλλά κατά τη διάρκεια της υπνικής παράλυσης, τα χαρακτηριστικά του ύπνου REM συνεχίζονται και στην εγρήγορση. Εκείνοι που το βιώνουν θα αισθάνονται ξύπνιοι, αλλά μπορεί να βιώσουν ονειρικές παραισθήσεις και να δυσκολευτούν να κινηθούν. Αυτή η εμπειρία είναι αρκετά συνηθισμένη, και εμφανίζεται σε περίπου 8% των ανθρώπων (αν και οι εκτιμήσεις ποικίλλουν δραματικά ανάλογα με το ποιον ρωτάμε). Είναι ακόμη δυνατό να προκληθεί υπνική παράλυση σε μερικούς ανθρώπους, διαταράσσοντας τον ύπνο τους με συγκεκριμένους τρόπους.
Ορισμένοι ερευνητές, μεταξύ αυτών Γάλλοι, πιστεύουν ότι αυτό εξηγεί έναν τεράστιο αριθμό παραφυσικών αφηγήσεων. Οι πληροφορίες σχετικά με την υπνική παράλυση διεισδύουν επιτέλους στην ευαισθητοποίηση του κοινού , αλλά τώρα πρέπει να καταλάβουμε περισσότερα σχετικά με αυτό το κοινό παράπονο.
Η προκαταρκτική εργασία μας, την οποία αφηγούμαι στο νέο μου βιβλίο Nodding Off: The Science of sleep from cradle to grave , υπονοεί πιθανές γενετικές και περιβαλλοντικές εξηγήσεις για το γιατί μερικοί άνθρωποι είναι πιο πιθανό από άλλους να εμφανίσουν υπνική παράλυση. Αυτό τώρα πρέπει να αναπαραχθεί χρησιμοποιώντας πολύ μεγαλύτερα δείγματα. Ανασκοπώντας τη βιβλιογραφία, έχουμε επίσης επισημάνει μια σειρά από άλλες μεταβλητές που σχετίζονται με αυτήν την κοινή εμπειρία , όπως άγχος, τραύμα, ψυχιατρικές δυσκολίες και σωματικές ασθένειες.
Σύνδρομο εκρηκτικής κεφαλής
Πέρα από την υπνική παράλυση, πώς αλλιώς βοηθούν οι ερευνητές του ύπνου να εξηγήσουν τις παραφυσικές εμπειρίες; Οι άνθρωποι μερικές φορές περιγράφουν ότι βιώνουν τεράστιες εκρήξεις κατά τη διάρκεια της νύχτας που απλά δεν μπορούν να εξηγηθούν. Δεν υπάρχει κανένα σημάδι ότι ένα ράφι έχει πέσει κάτω ή ένα αυτοκίνητο έχει μπούμερανγκ. Δεν υπάρχει κανείς να παίζει ηλεκτρική κιθάρα δίπλα στο κεφάλι του.
Και πάλι, αυτό μπορεί να συνδεθεί με τον ύπνο μας - αυτή τη φορά εξηγείται από το « σύνδρομο εκρηκτικής κεφαλής », ένας όρος που επινοήθηκε σχετικά πρόσφατα από τον νευρολόγο JMS Pearce. Όταν αποκοιμόμαστε, ο δικτυωτός σχηματισμός του εγκεφαλικού στελέχους (ένα μέρος του εγκεφάλου μας που εμπλέκεται στη συνείδηση) συνήθως αρχίζει να αναστέλλει την ικανότητά μας να κινούμαστε, να βλέπουμε και να ακούμε πράγματα. Όταν βιώνουμε ένα «μπαμ» στον ύπνο μας, αυτό μπορεί να οφείλεται σε καθυστέρηση αυτής της διαδικασίας . Αντί ο δικτυωτός σχηματισμός να κλείνει τους ακουστικούς νευρώνες, μπορεί να πυροδοτήσουν αμέσως.
Όπως και με την υπνική παράλυση, αυτό το φαινόμενο είναι επίσης ανεπαρκώς μελετημένο. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο, το 2017 οι συνάδελφοί μου και εγώ ενώσαμε τις δυνάμεις μας με το BBC Focus και τον Brian Sharpless , κορυφαίο ειδικό σε αυτό το φαινόμενο, για τη συλλογή δεδομένων σχετικά με αυτό το θέμα.
Μνημεία και καλικάντζαροι
Τέλος, τι μπορούν να κάνουν οι επιστήμονες για τα προγνωστικά όνειρα; Μπορεί να ονειρευόμαστε έναν φίλο που δεν έχουμε δει εδώ και χρόνια μόνο να μας καλέσει την επόμενη μέρα. Ο French πιστεύει ότι η επιστήμη μπορεί να δώσει μια εξήγηση και για αυτό. Αναφερόμενος στο έργο του John Allen Paulos που επικεντρώνεται στις πιθανότητες, εξηγεί πώς ένα τέτοιο περιστατικό μπορεί να εκπλήσσει κάθε μέρα, αλλά με την πάροδο του χρόνου, είναι πολύ πιθανό να συμβεί.
Ερευνώντας το βιβλίο μου, μίλησα με την κυρία Σινκλέρ, η οποία είναι 70 ετών και ζει μόνη της. Μου είπε για αυτό που πίστευε ότι ήταν ένα φάντασμα που ζούσε στο σπίτι της, ένας απατεώνας που την έπνιγε τη νύχτα και άλλα πράγματα που την είχαν αφήσει πετρωμένη. Έχοντας επιστημονικές εξηγήσεις της παρείχε τεράστια άνεση και δεν πιστεύει πλέον σε παραφυσικές εξηγήσεις για τα πράγματα που βίωσε.
Ελπίζουμε ότι οι επιστημονικές εξηγήσεις των παραφυσικών εμπειριών θα μπορούσαν να βοηθήσουν άλλους μειώνοντας το άγχος. Η μείωση του άγχους έχει επίσης υποτεθεί ως πιθανή μέθοδος με την οποία μπορεί να μειωθεί η υπνική παράλυση. Έτσι, ίσως η παροχή περισσότερων πληροφοριών σχετικά με αυτές τις ασυνήθιστες εμπειρίες μπορεί ακόμη και να σημαίνει ότι τα πράγματα είναι λιγότερο πιθανό να χτυπήσουν τη νύχτα.