Ιατρική Μαγεία: Βότανα και Ζώα

 

Οι πληροφορίες μας για τα είδη των ιατρικών πρακτικών που εφαρμόζονταν στη μεσαιωνική Ευρώπη, προέρχονται από δύο αγγλοσαξονικά εγχειρίδια που δείχνουν πώς η προχριστιανική κουλτούρα της Βόρειας Ευρώπης αφομοιώθηκε μέσα στην ελλη­νορωμαϊκή παράδοση, Το πρώτο είναι γενικά γνωστό με τον τίτλο "βιβλίο με τα γιατροσόφια" του Μπαλντ, γιατί ένα ποίημα που υπάρχει μέσα σ' αυτό μιλά για έναν άντρα με το όνομα Μπαλντ που αντέγραψε το βιβλίο για δική του χρήση. Ο Μπαλντ, που έζησε πολύ πριν την ανάπτυξη των πανεπιστημίων, θα πρέπει να ήταν ένας πρακτικός θεραπευτής χωρίς τυπική μόρφωση. Η χρή­ση της καθομιλούμενης αγγλοσαξονικής γλώσσας δείχνει ότι ανήκε στη λαϊκή τάξη, αν και από μερικά αποσπάσματα του βιβλί­ου γραμμένα στα λατινικά, συμπεραίνουμε ότι είχε κάποια παι­δεία. Από την άλλη πλευρά, ορισμένες συνταγές του βιβλίου του περιλαμβάνουν απαγγελία δεήσεων πάνω από τα θεραπευτικά βότανα. Αυτή η ιεροτελεστία ίσως προέρχεται από εκκλησιαστικό ή μοναστηριακό περιβάλλον. Το βιβλίο χρονολογείται από το δέ­κατο αιώνα, αλλά το υλικό που περιλαμβάνει είναι πολύ παλαιότερο. Ορισμένα κομμάτια του παραπέμπουν σε κλασικούς συγγρα­φείς. Παραθέτει αποσπάσματα και συνταγές από τον "Πλίνιο, το μεγάλο γιατρό", επαναλαμβάνει στο σύνολό της μια πραγματεία του Αλέξανδρου του Tralles (525-605) και ακόμα παίρνει στοιχεία από τον Μάρκελλο τον Εμπειρικό. Αρχίζει με τον καθιερωμένο τρόπο, εξετάζοντας πρώτα τις ασθένειες του εξωτερικού του σώματος, από το κεφάλι προς τα πόδια, και στη συνέχεια ασχολείται με τις εσωτερικές παθήσεις. Ακολουθεί ένα συνονθύλευμα από συνταγές που δανείζονται πολλά στοιχεία από τη χριστιανι­κή τελετουργία: το λιβάνι, ο αγιασμός, οι προσευχές και άλλα τέ­τοια κατέχουν σπουδαία θέση σ' αυτό το βιβλίο.

Είναι δύσκολο να καθορίσουμε το χαρακτήρα του βιβλίου, ακρι­βώς γιατί πρόκειται για μια συλλογή από διάφορες πηγές. Στο σύ­νολό του είναι μια σοβαρή επιτομή της κλασικής ιατρικής, συνα­ντάμε όμως κι εδώ στοιχεία που οι μεταγενέστεροι συγγραφείς ονομάζουν "φυσική μαγεία". Ας δούμε, για παράδειγμα, τη συντα­γή που δίνει για τη θεραπεία μιας δερματικής ασθένειας:

Πάρτε λίπος χήνας και το χαμηλότερο μέρος του βλαστού από ελεκαμπάνες και βοϊδόγλωσσα οχιάς, βοτάνι του επι­σκόπου και κολλιτσίδες. Κοπανήστε καλά και τα τέσσερα βό­τανα μαζί για να πάρετε το λάδι τους και προσθέστε μια κουταλιά παλιό σαπούνι. Ρίξτε λίγο λάδι, αν έχετε, ανακατεύο­ντας ώσπου να γίνει ένα με το μείγμα, και τη νύχτα αλείψτε μ' αυτό το δέρμα. Γρατσουνίστε το λαιμό του αρρώστου μετά τη δύση του ήλιου, και, χωρίς να πείτε λέξη, αφήστε το αίμα να χυθεί μέσα σε τρεχούμενο νερό, φτάστε τρεις φορές και μετά πείτε τα λόγια: "Πάρε αυτή την αρρώστια και φύγε μαζί της". Γυρίστε στο σπίτι ακολουθώντας έναν ανοιχτό δρόμο και σε όλη τη διαδρομή μην πείτε κουβέντα.

Το πρώτο κομμάτι της συνταγής είναι μια συνηθισμένη βοτανοθε­ραπεία, αλλά η διαδικασία για τη μεταφορά της αρρώστιας με το τρεχούμενο νερό και συνακόλουθες ιεροτελεστίες και οι απαγο­ρεύσεις [ταμπού] είναι καθαρά μαγικές.

Η δεύτερη από αυτές τις συλλογές, η Lacnunga, γράφτηκε κα­τά τον ενδέκατο αιώνα και τείνει πολύ περισσότερο προς τη μα­γεία. Πολλές από τις συνταγές του βιβλίου προέρχονται από την ευρωπαϊκή λαϊκή κουλτούρα των Αγγλοσαξόνων, των Κελτών και των Νορς, των οποίων οι παραδόσεις είχαν διαδοθεί στη Βρετα­νία. Περιέχει επίσης θεραπείες που συνδυάζουν στοιχεία από τον αρχαίο πολιτισμό των Ελλήνων, Ρωμαίων και Εβραίων. Αν και η Lacnunga δεν είναι παρά μια μεθοδική και καλογραμμένη πραγμα­τεία για την ιατρική, κάποια θέματα που επανέρχονται κατά δια­στήματα μέσα στο βιβλίο επιτρέπουν να ερευνήσουμε πιο βαθιά τις απόψεις του συγγραφέα για τις αρρώστιες, τα αίτια και τη θε­ραπεία τους. Σύμφωνα με το συντάκτη του κειμένου, οι ασθένειες προκαλούνται πολλές φορές από τα σκανταλιάρικα έλφα, τα οποία οι χριστιανοί θεολόγοι και ηθικολόγοι ταυτίζουν με τους δαίμονές. Το βιβλίο δίνει οδηγίες για το "κτύπημα του έλφα" ["elf shot"], την αρρώστια δηλαδή που προκαλείται από την αόρατη, αλ­λά απολύτως αισθητή, επίθεση των έλφα. Μια θεραπευτική αλοι­φή, για παράδειγμα, φτιάχνεται από βούτυρο μιας ολόασπρης ή κατακόκκινης αγελάδας στο οποίο προστίθενται πενήντα εφτά συγκεκριμένα βότανα. Το μείγμα πρέπει να ανακατευτεί μ' ένα ρα­βδί που έχει επάνω γραμμένα στα λατινικά τα ονόματα "Ματθαίος, Μάρκος, Λουκάς και Ιωάννης". Κατά τη διάρκεια της προετοιμα­σίας του μείγματος απαγγέλλονται διάφορα ξόρκια και μαγικές επωδοί. Τα περισσότερα είναι λατινικά, υπάρχει όμως κι ένα ακα­τανόητο ξόρκι που προέρχεται πιθανώς από κάποια ξένη γλώσ­σα: "Acre arcre amem nona alrnem beodor aernem nidren acrum cunad ele harassan fidine". Ίσως και αυτό το βιβλίο να γράφτηκε από κάποιο λαϊκό θεραπευτή, αν και η έντονη επίδραση του χρι­στιανικού τελετουργικού είναι ένδειξη μοναστηριακής επιρροής.

Υλικό όμοιο με αυτό των παραπάνω βιβλίων βρίσκουμε και σε μεταγενέστερα έργα τόσο στην Αγγλία, όσο και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Τα θεραπευτικά παρασκευάσματα που συνιστούν αυτά τα βιβλία είναι πολύ απλά: βότανα και άλλα φυτά, μέρη από σώματα ζώων και ζωικά εκκρίματα είναι τα βασικά συστατικά των φαρμά­κων. Μολονότι υπάρχουν ειδικά φάρμακα για κάποιες ασθένειες, τα περισσότερα φυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παρα­σκευή πολλών διαφορετικών ουσιών. Έτσι, ο μανδραγόρας είναι κατάλληλος για φλογώσεις των ματιών, πληγές, δάγκωμα φιδιού, πόνο στο αυτί, για την ποδάγρα, τη φαλάκρα και πολλές άλλες πε­ριπτώσεις. Η βαλανιδιά και το σταυροβότανο έχουν ποικίλες μαγι­κές χρήσεις και οι θαυμαστές τους ιδιότητες περιγράφονται σε ξε­χωριστά κείμενα. Όσο για τη θεραπευτική δύναμη του σώματος των ζώων, κάθε όργανο είχε πιθανώς ιδιαίτερες ιδιότητες. Έτσι, μια σύντομη πραγματεία για τη θεραπευτική αξία των όρνιων, που σώζεται σ' ένα χειρόγραφο από τη Γαλατία του 800 μ.Χ. περίπου και σε πολλές άλλες παραλλαγές, δίνει λεπτομερείς οδηγίες για κάθε τμήμα του σώματος του πτηνού. Το κρανίο, τυλιγμένο σε δέρμα ελαφιού, γιατρεύει τον πονοκέφαλο. Το ίδιο και το μυαλό του πτηνού παρασκευασμένο σε αλοιφή που τοποθετείται στη μύ­λη τα νεφρά και οι όρχεις θεραπεύουν την ανικανότητα αν ξερα­θούν, κοπανιστούν για να γίνουν σκόνη και αναμειχθούν με κρασί. Οι συγγραφείς αυτών των κειμένων δεν θίγουν άμεσα τη σχέση ανάμεσα στην ιατρική και τη μαγεία, ούτε δείχνουν ποιες θεραπεί­ες έχουν "απόκρυφη" δύναμη. Σίγουρα, όμως, θα υποστήριζαν ότι οι γνώσεις τους για τη θεραπευτική αξία όλων των γιατρικών ήταν αποτέλεσμα εμπειρίας. Ακόμα και η σύγχρονη φαρμακολογία συ­χνά βασίζεται περισσότερο στη δοκιμή και το σφάλμα, και λιγότερο σε θεωρητικές απόψεις για τη δράση των χημικών ουσιών — ολο­φάνερα, οι θεραπευτές του Μεσαίωνα δούλευαν με ανάλογο τρό­πο. Αν ισχυρίζονταν πως τα περιττώματα της γάτας μπορούν να θεραπεύσουν τη φαλάκρα ή τον τεταρταίο πυρετό, θα στήριζαν αυ­τόν τον ισχυρισμό τους όχι τόσο σε θεωρητικές ερμηνείες, όσο στη δική τους προσωπική εμπειρία. "Μια άπειρη γυναίκα μου είπε", γράφει ο συντάκτης ενός έργου, "ότι μετά από πολλές εγκυμοσύ­νες που την είχαν καταπονήσει, έφαγε μια μέλισσα και από τότε δεν ξανάμεινε έγκυος". Η εξήγηση για την επιτυχία ενός φαρμάκου δεν ενδιέφερε το θεραπευτή. Δεδομένης αυτής της φαινομενικής αδιαφορίας για τις αιτίες, η διάκριση ανάμεσα στις κρυφές και τις φανερές δυνάμεις είναι επουσιώδης: αυτό που είχε σημασία ήταν αν το φάρμακο έφερνε αποτέλεσμα και όχι το πώς γινόταν αυτό.

Χωρίς να παραποιούμε τη σκέψη των θεραπευτών, όμως, μπορού­με να διακρίνουμε ορισμένα στοιχεία στο έργο τους που παραπέ­μπουν στη μαγεία, ή σ' αυτό που αργότερα θα ονομαζόταν μαγεία.

Κατ' αρχήν, η παρασκευή ενός φαρμάκου απαιτούσε συχνά την τήρηση κάποιων ταμπού. Μολονότι φαίνεται παράξενος ο ρόλος τους στη θεραπευτική διαδικασία, τα ταμπού είναι σημαντικά για τη διατήρηση της αγνότητας της θεραπευτικής ουσίας και για την αύξηση της δύναμης του θεραπευτή. Για παράδειγμα, οι στάχτες από καμένα γεράκια καταπολεμούν την ποδάγρα και την επιλη­ψία, αλλά μόνο όταν τα πουλιά πιαστούν ζωντανά στη φωλιά τους, μεταφερθούν χωρίς να αγγίξουν το έδαφος ή να μπουν σε σπίτι, και καούν σ' ένα καινούριο σκεύος. Θα πρέπει κανείς να μα­ζεύει βότανα με γυμνά πόδια, ή σιωπηλά, ή να απέχει από τη σε­ξουαλική πράξη πριν τη συλλογή τους. Θα πρέπει να βγάλει ένα βότανο από το έδαφος, χωρίς να χρησιμοποιήσει σιδερένιο εργα­λείο: αυτός ο κανόνας απαντάται παντού και δείχνει ίσως ότι αυ­τή η μαγική ιεροτελεστία προϋπήρχε της χρήσης του σιδήρου στην προϊστορική Ευρώπη. Επίσης, η θανάτωση των μαγικών ζώ­ων ακολουθεί συχνά μια καθιερωμένη ιεροτελεστία: ο γύπας πρέπει να σκοτωθεί μ' ένα μυτερό καλάμι και όχι με ξίφος και πριν από τον αποκεφαλισμό του ο θύτης πρέπει να πει: "Άγγελε Άδωνη Αβραάμ, για λογαριασμό σου ολοκληρώνεται η πράξη".

Δεύτερον, η εκλογή των θεραπευτικών ουσιών υπαγορευόταν μερικές φορές από τους συμβολικούς συσχετισμούς της συμπα­θητικής μαγείας. Έτσι, προτιμώνται ζώα γνωστά για την αντοχή, την ταχύτητα ή τη γονιμότητά τους και συχνά ενδείκνυται ένα αρ­σενικό ζώο, όπως ο ταύρος ή ο κριός, γιατί έχει μεγαλύτερη φυσι­κή αντοχή από το θηλυκό, και επομένως ισχυρότερη θεραπευτική δύναμη. Οι ασθενείς με ίκτερο πρέπει να φάνε σκουλήκια πίνο­ντας ξεθυμασμένη μπίρα, αλλά τα σκουλήκια πρέπει να έχουν "κί­τρινες γραμμώσεις" για να εξουδετερώσουν το κιτρίνισμα του ίκτερου. Σ' αυτή τη περίπτωση ο συγγραφέας τονίζει ότι τα σκου­λήκια πρέπει να λιώσουν καλά, για να μην καταλάβει ο ασθενής τη σύσταση του φαρμάκου, αυτό όμως είναι απλά ένα στοιχείο κοι­νής λογικής σε μια μαγική συνταγή.

Τρίτον, ακόμα και ξέχωρα από την ανάπτυξη της συστηματικής αστρολογίας, οι ιατρικές τεχνικές συνεπάγονταν συχνά την άμε­ση, ή έμμεση, παρακολούθηση των επιδράσεων των ουράνιων σωμάτων. Ορισμένα φυτά μπορούν να θεραπεύσουν την επιλη­ψία, αν τυλιχτούν σε κόκκινο πανί και δεθούν γύρω από το κεφάλι του επιληπτικού σε μια συγκεκριμένη φάση του ζωδιακού κύκλου και ενώ το φεγγάρι γεμίζει. Τα βότανα πρέπει να ξεριζώνονται πριν από την ανατολή του ήλιου. Τα κομμάτια του φλοιού ενός δέντρου, που προέρχονται από την πλευρά του που βλέπει στην ανατολή, έχουν περισσότερη θεραπευτική ενέργεια, γιατί έχουν απορροφήσει τις ακτίνες του ήλιου όταν ανατέλλει.

Τέταρτον, η χρήση απόκρυφης γλώσσας, όποια άλλη σημασία κι αν έχει, δείχνει ότι η θεραπεία χρησιμοποιεί παράξενα συστατι­κά και μεθόδους. Έτσι, μια συνταγή για την ισχιαλγία και άλλες αρρώστιες αρκείται στην απαγγελία της φράσης "Dilanga dracumino diazinsebri, το ίδιο πολύ". Ο σύγχρονος εκδότης του κειμένου υποστηρίζει ότι οι λέξεις είναι αλχημιστικές, αλλά κατά πάσα πιθανότητα είναι παραποιημένες λέξεις κάποιας ξένης γλώσσας ή κανονικές λέξεις σε κώδικα.

Με ανάλογο τρόπο προσέγγιζαν τη θεραπευτική διαδικασία όλοι οι θεραπευτές, όχι μόνο οι καλόγεροι, οι ιερείς, οι πρακτικοί γιατροί ή τα μέλη άλλων ομάδων. Ακόμα κι αν οι παράγοντες που αναφέραμε δε θεωρούνταν σημαντικοί στην ιατρική των πανεπι­στημίων, ωστόσο δεν αγνοήθηκαν εντελώς. Αντίθετα, όπως θα δούμε σε επόμενο κεφάλαιο, οι αστρολογικές παράμετροι λαμβάνονταν σοβαρά υπόψη στη μελέτη της επίσημης ιατρικής. Ίσως οι άνθρωποι που χρησιμοποιούσαν αυτές τις μαγικές θεραπείες να μην προβληματίζονταν και πολύ για τις αιτίες που επικαλούνταν, ή τις φιλοσοφικές συνέπειες αυτών των αιτιών, αλλά, όταν οι κα­τοπινοί συγγραφείς αποφαίνονταν ότι ορισμένες θεραπείες προσέφευγαν στις "απόκρυφες δυνάμεις" της φύσης, δεν απείχαν πολύ από την πραγματικότητα της ιατρικής πρακτικής.

Ένα στοιχείο που περιπλέκει ακόμα περισσότερο τα πράγματα είναι ότι η χρήση της βοτανικής μαγείας συνδέεται, εκτός από την επιστήμη, και με τη θρησκεία. Τα βότανα και ο αλοιφές συχνά αναμειγνύονταν με αγιασμένο νερό. Τα λαϊκά και μοναστηριακά εγχειρίδια που περιγράφουν θεραπευτικές μεθόδους ενθάρρυναν συχνά τους αναγνώστες τους να λένε προσευχές πάνω από τα βότανα. Μια προσευχή γραμμένη ειδικά γι' αυτόν το σκοπό είναι περισσότερο θρησκευτική, παρά μαγική:

Ω Κύριε, που στην αρχή του κόσμου διέταξες τα χλοερά φυτά... να μεγαλώσουν και να πολλαπλασιαστούν, προσευ­χόμαστε ταπεινά και ικετευτικά να ευλογήσεις και να καθα­γιάσεις στο όνομά Σου αυτά τα φυτά, μαζεμένα για φαρμα­κευτική χρήση, ώστε όλοι όσοι πιουν σιρόπια ή χρησιμοποι­ήσουν αλοιφές, φτιαγμένες από αυτά, να αξιωθούν να απο­κτήσουν σωματική και πνευματική υγεία.

Η ίδια βασική άποψη εκφράζεται γραφικά και σε βοτανολόγιο που εικονίζει το Χριστό και την Παναγία να στέκονται δίπλα σε μια μεγάλη συστάδα θάμνων. Ο Χριστός έχει απλωμένο το χέρι του σε μια χει­ρονομία ευλογίας (Εικ. 6). Το νόημα της εικόνας θα ήταν ξεκάθαρο για το μεσαιωνικό αναγνώστη: η ευλογία του Χριστού είναι αυτή που παρέχει και επαυξάνει τη θεραπευτική δύναμη των βοτάνων.