του Σπύρου Γεωργουσόπουλου, φοιτητή τμήματος διεθνών και ευρωπαϊκών σπουδών Πανεπιστημίου Πειραιώς
και του Φώτη Σπυρόπουλου, δικηγόρου, ποινικολόγου-εγκληματολόγου, υπ. διδάκτορος Νομικής Αθηνών
Μέρος Α’
Η ζωή και η ακαδημαϊκή πορεία του Jean Piaget
Εισαγωγή
Ο Jean Piaget
(9 Αυγούστου 1896 έως 16 Σεπτεμβρίου 1980) είναι Ελβετός αναπτυξιακός
ψυχολόγος γνωστός για τις επιστημολογικές μελέτες του πάνω στις
μαθησιακές ικανότητες των παιδιών. Η θεωρία του για την γνωστική
ανάπτυξη σε συνδυασμό με τον επιστημολογικό τρόπο που αντιλαμβανόταν τα
πράγματα ονομάζονται από κοινού “γενετική επιστημολογία”. Ο Piaget
έδινε μεγάλη σημασία στην εκπαίδευση των παιδιών και ως διευθυντής του
“International Bureau of Education” δήλωσε το 1934 ότι “μόνο η εκπαίδευση είναι σε θέση να σώσει τις κοινωνίες μας από πιθανή κατάρρευση“,
είτε αυτή είναι βίαια είτε σταδιακή. Ο Piaget δημιούργησε το Διεθνές
Κέντρο Γενετικής Επιστημολογίας στη Γενεύη το 1955 και το διηύθυνε
μέχρι το 1980.
Βιογραφικά στοιχεία – ακαδημαϊκή σταδιοδρομία
Ο
Piaget γεννήθηκε το 1896 στην Neuchâtel, περιοχή της Γαλλόφωνης
Ελβετίας. Ο πατέρας του, Arthur Piaget, ήταν καθηγητής μεσαιωνικής
λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Neuchâtel. Ο Piaget από παιδί ανέπτυξε
ένα ενδιαφέρον για τη βιολογία και τον φυσικό κόσμο. Σπούδασε στο
Πανεπιστήμιο του Neuchâtel και για μικρό χρονικό διάστημα στο
Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου δημοσίευσε
δύο φιλοσοφικά άρθρα που αποδείκνυαν την κατεύθυνση της σκέψης του στο
χρόνο, κατεύθυνση την οποία αργότερα απέρριψε χαρακτηρίζοντας την ως
“εφηβικό τρόπο σκέψης”. Το ενδιαφέρον του για την ψυχανάλυση, επίσης,
μπορούμε να πούμε ότι παρουσιάστηκε κατά τη διάρκεια της φοιτητικής του
ζωής.
Ο Piaget μετά την αποφοίτησή του άφησε
την ελβετία για το Παρίσι της Γαλλίας, οπού και δίδαξε στο
Grange-Aux-Belles Street School για αγόρια. Το σχολείο αυτό διοικούταν
από τον Alfred Binet, δημιουργό του τεστ νοημοσύνης, τον οποίο ο Piaget
βοήθησε στην τελειοποίηση του εγχειρήματος του. Κατά τη διάρκεια των
μυστικών δοκιμών του τεστ νοημοσύνης του Binet στα παιδιά, ο Piaget
παρατήρησε ότι τα μικρά παιδιά έδωσαν με συνέπεια λάθος απαντήσεις σε
ορισμένες ερωτήσεις. Ο Piaget δεν επικεντρώθηκε τόσο στο γεγονός ότι τα
μικρά παιδιά έδωσαν λάθος απαντήσεις, όσο στο ότι όλα τα μικρά παιδιά
έκαναν τα ίδια είδη λαθών σε ερωτήσεις στις οποίες τα μεγαλύτερα παιδιά
και οι ενήλικες δεν έκαναν κανένα λάθος. Αυτό τον οδήγησε στη θεωρία ότι
η γνωστική διαδικασία των μικρών παιδιών είναι εκ διαμέτρου αντίθετη
από αυτή των ενηλίκων. Όλα τα παραπάνω τον οδήγησαν σε μια συνολική
θεωρία για τα γνωστικά αναπτυξιακά στάδια κατά τα οποία τα άτομα
εμφανίζουν ορισμένα κοινά μοτίβα της γνωστικής λειτουργίας σε κάθε
περίοδο της ανάπτυξης τους.
Το 1921, ο Piaget επέστρεψε στην Ελβετία ως διευθυντής του “Rousseau Institute” στη Γενεύη. Το 1923, παντρεύτηκε τη Valentine Châtenay.
Απέκτησαν τρία παιδιά, τα οποία ο Piaget μελετούσε προσεκτικά από την
παιδική τους ηλικία. Το 1929, ο Jean Piaget αποδέχθηκε τη θέση του
Διευθυντή του “International Bureau of Education” και παρέμεινε
επικεφαλής του εν λόγω διεθνούς οργανισμού μέχρι το 1968. Κάθε χρόνο,
εργαζόταν για τη σύνταξη του ” Director΄s Speeches” για το IBE Council
και για τη Διεθνή Διάσκεψη για τη Δημόσια Εκπαίδευση-Παιδεία στην οποία
απευθύνονται ρητά τα εκπαιδευτικά του πιστεύω. Το 1964, ο Piaget κλήθηκε
να υπηρετήσει ως πρώτος σύμβουλος σε δύο διασκέψεις στο Πανεπιστήμιο
του Cornell (Μάρτιος 11-13) και το University of California, Berkeley
(Μάρτιος 16-18). Οι διασκέψεις είχαν ως θέμα το αντικείμενο της
γνωστικής μελέτης και την ανάπτυξη προγραμμάτων σπουδών τα οποία θα
δημιουργούνταν με βάση τα αποτελέσματα πρόσφατων ερευνών για τη
γνωστική ανάπτυξη των παιδιών. Το 1979 του απονεμήθηκε το Βραβείο Balzan
Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών.
Μέρος Β’
Το έργο του Jean Piaget και η σημασία του
Το ερευνητικό του πρόγραμμα
Ο Piaget ήθελε να φέρει επανάσταση στον
τρόπο με τον οποίο διεξάγονταν οι ερευνητικές μέθοδοι μέχρι τότε. Μετά
από μια έρευνα που ξεκίνησε με τους συνεργάτες του χρησιμοποιώντας την
παραδοσιακή μέθοδο συλλογής στοιχείων, δεν έμεινε απόλυτα ικανοποιημένος
με τα αποτελέσματα και έτσι θέλησε να συνεχίσει να προσπαθεί να
ανακαλύψει νέους τρόπους έρευνας χρησιμοποιώντας ένα
συνδυασμό των δεδομένων, τα οποία θα εμπεριέχουν, τη νατουραλιστική
παρατήρηση, την ψυχομετρία, καθώς και την ψυχιατρική κλινική εξέταση,
προκειμένου να έχει μια λιγότερο καθοδηγούμενη μορφή έρευνας που θα
παρήγαγε πιο γνήσια αποτελέσματα. Η καινούρια αυτή ερευνητική μέθοδος
περιγράφεται στο βιβλίο του με τίτλο “Η γλώσσα της σκέψης του παιδιού”
, που είχε ως στόχο του να συνθέσει τις μεθόδους που χρησιμοποιούσε για
να μελετήσει τα παιδιά καθώς και τα συμπέρασμα που άντλησε από αυτά. Η
βασική ιδέα ήταν να παρατηρεί πώς τα παιδιά θα ανταποκριθούν σε
ορισμένες καταστάσεις με τη δική τους συλλογιστική, προκειμένου να
εξετάσει τις διαδικασίες σκέψης τους.
Για να εξετάσει την νέα του ερευνητική
μέθοδο ο Piaget κάνει μια δοκιμή σε 15 αγόρια με ηλικίες που κυμαίνονταν
από 10-14 ετών με την οποία ζήτησε από τους συμμετέχοντες να
περιγράψουν τη σχέση ανάμεσα σε ένα μπουκέτο με διαφορετικά είδη
λουλουδιών και σε ένα μπουκέτο με λουλούδια του ίδιου χρώματος. Σκοπός
της παρούσας μελέτης ήταν να αναλύσει την διαδικασία σκέψης των αγοριών
και την εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τη λογική των διαδικασιών που
είχαν χρησιμοποιηθεί, η οποία αποτελούσε την ψυχομετρική τεχνική της
έρευνας.
Ο Piaget χρησιμοποιεί επίσης την ψυχαναλυτική μέθοδο που αναπτύχθηκε αρχικά από το Sigmund Freud.
Ο σκοπός μιας τέτοιας μεθόδου ήταν να εξετάσει τον ασυνείδητο νου. Η
ψυχαναλυτική μέθοδος ωστόσο απορρίφθηκε αργότερα από τον Piaget, καθώς
θεωρούσε ότι τα συμπεράσματα στα οποία οδηγούσε ήταν αρκετά εμπειρικά.
Ο Piaget υποστήριξε ότι παιδιά και
ενήλικες χρησιμοποιούν την ομιλία για διαφορετικούς σκοπούς. Για να
επιβεβαιωθεί το επιχείρημά του, πειραματίστηκε με την ανάλυση-ερμηνεία
ενός παιδιού πάνω σε μια ιστορία την οποία επρόκειτο να ακούσει. Στο
πείραμα, το παιδί άκουσε από κάποιον μια ιστορία και στη συνέχεια, του
ζητήθηκε να πει σε ένα φίλο του την ίδια ιστορία με δικά του λόγια.
Σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν να εξετάσει πώς τα παιδιά εκφράζονται
με λέξεις και καταλαβαίνουν το ένα το άλλο χωρίς την επέμβαση των
ενηλίκων. Ο Piaget θέλησε να εξετάσει τα όρια της νατουραλιστικής
παρατήρησης, προκειμένου να αντιληφθεί τη συλλογιστική του παιδιού. Εν
τέλει, ο Piaget αναγνώρισε ότι τα ψυχομετρικά τεστ είχαν τα όριά τους,
καθώς τα παιδιά δεν ήταν σε θέση να διοχετεύσουν στον ερευνητή τις
βαθύτερες σκέψεις τους και την εσωτερική τους διάνοια. Επίσης, ήταν
δύσκολο να γνωρίζουμε εάν τα αποτελέσματα της εξέτασης των παιδιών
αντικατόπτριζαν το τι τα παιδιά πίστευαν πραγματικά ή αν είχαν απλώς
προσποιηθεί. Για παράδειγμα, είναι πολύ δύσκολο να γνωρίζουμε με
βεβαιότητα αν ένα παιδί που είχε μια συνομιλία με ένα παιχνίδι πιστεύει
ότι όντως το παιχνίδι είναι ζωντανό ή αν απλώς υποκρίνεται. Λίγο μετά
την εξαγωγή συμπερασμάτων μέσα από ψυχομετρικές μελέτες, ο Piaget άρχισε
να αναπτύσσει την κλινική μέθοδο εξέτασης. Η κλινική μέθοδος
περιλαμβάνει ανάκριση ενός παιδιού και προσεκτική εξέταση των απαντήσεων
του με σκοπό να παρατηρηθεί το πώς το παιδί αντιλαμβάνεται τις
ερωτήσεις, ενώ στη συνέχεια εξετάζεται η αντίληψη του παιδιού για τον
κόσμο μέσα από τις απαντήσεις του. Ο Piaget αναγνώρισε τις δυσκολίες του
να πάρει κανείς συνέντευξη από ένα παιδί και κατανόησε τη διαφορά
μεταξύ των κατευθυνόμενων και των αυθόρμητων αντιδράσεων.
Ήταν πρωτοπόρος στο εγχείρημα να εξετάσει τις συνομιλίες των παιδιών σε
ένα κοινωνικό πλαίσιο, αρχής γενομένης από την εξέταση του λόγου και
των ενεργειών τους τη στιγμή που τα παιδιά ήταν άνετα, αυθόρμητα και
απροετοίμαστα.
Οι νέες ερευνητικές πρακτικές του Piaget
καθώς και τα αποτελέσματα των ερευνών του έχουν επικριθεί έντονα για τον
λόγω ότι ήταν εννοιολογικά περιορισμένες, εμπειρικά ψευδείς ή
φιλοσοφικά και επιστημολογικά αστήρικτες. Ο Piaget απάντησε στην κριτική
δηλώνοντας ότι η συντριπτική πλειοψηφία των κριτών του δεν κατάλαβε τα
συμπεράσματα που ο ίδιος επιθυμούσε να βγάλει μέσα από την έρευνα του.
Μελέτες και θεωρίες που τον καταξίωσαν
Κύριο έργο του Jean Piaget και αυτό που
τον καθιέρωσε ως μια από τις μεγαλύτερες μορφές στο χώρο της ψυχολογίας
και της Παιδαγωγικής κατά τον 20ο αιώνα υπήρξε η μελέτη του για την
ψυχοπνευματική εξέλιξη του παιδιού και του εφήβου καθώς και η θεωρία του
για τα τέσσερα στάδια νοητικής ανάπτυξης ενός παιδιού. Πριν την ανάλυση
όμως της θεωρίας για τη νοητική ανάπτυξη είναι απαραίτητο να
αποσαφηνιστεί το πώς ο Piaget αντιλαμβάνεται τον όρο αυτό.
Σύμφωνα με τον Piaget νοητική ανάπτυξη
σημαίνει απόκτηση νέων γνωστικών ικανοτήτων οι οποίες δεν υπήρχαν
εξαρχής στο άτομο. Η απόκτηση αυτών των ικανοτήτων είναι προϊόν
ποιοτικής αλλαγής στη δομή της σκέψης του. Η ανάπτυξη της δομής της
σκέψης πραγματοποιείται σταδιακά μέσα από το πλαίσιο της αλληλεπίδρασης
του ατόμου με το περιβάλλον γεγονός που καθιστά το άτομο ικανό να
ανταπεξέλθει στις ολοένα και αυξανόμενες απαιτήσεις του περιβάλλοντος
του. Η έννοια σχήμα (schema) κατέχει κεντρική θέση στη θεωρία του. Κατά
τον Piaget τα σχήματα αποτελούν ένα είδος μικρών ή μεγάλων μονάδων
επίγνωσης και επικοινωνίας του ατόμου με το περιβάλλον του. Τα σχήματα
διαφέρουν από ηλικία σε ηλικία και ως συνέπεια αυτού υπάρχει μεγάλη
διαφορά ανάμεσα στο τρόπο σκέψης ενός παιδιού και ενός ενήλικα. Τα πρώτα
σχήματα με τα οποία έρχεται σε επαφή ένα άτομο είναι ιδιαιτέρα απλοϊκά
π.χ. η διαδικασία του θηλασμού, η αναπνοή, οι κινήσεις του σώματος
κ.τ.λ. και με την πάροδο του χρόνου σταδιακά μετατρέπονται σε πολύπλοκα
νοητικά μορφώματα και νοητικούς συλλογισμούς.
Σύμφωνα με τον Piaget όλοι οι οργανισμοί εκτελούν δύο βασικές λειτουργίες: την οργάνωση και την προσαρμογή. Η οργάνωση
είναι η ικανότητα των ζωντανών οργανισμών να διευθετούν τις σωματικές
και ψυχολογικές τους ανάγκες σε συναφή συστήματα με σκοπό να
ανταποκρίνονται καλύτερα στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος. Η
δυνατότητα της προσαρμογής τώρα διαφέρει από οργανισμό σε οργανισμό και
αποτελείται από δύο συμπληρωματικές μεταξύ τους διαδικασίες: την αφομοίωση
κατά την οποία ο οργανισμός χρησιμοποιεί μια υπάρχουσα γνωστική δομή με
σκοπό να αντιμετωπίσει τις αυξανόμενες απαιτήσεις του περιβάλλοντος και
την συμμόρφωση κατά την οποία ο οργανισμός τροποποιεί τις
υπάρχουσες γνωστικές δομές με σκοπό να είναι πιο αποτελεσματικός στις
νέες προκλήσεις. Έτσι κατά τον Piaget προσαρμογή είναι η ισορροπία ανάμεσα στην αφομοίωση και την συμμόρφωση.
Η θεωρία του Ελβετού βιολόγου και
ψυχολόγου Jean Piaget, που μελέτησε την ανάπτυξη των παιδιών και τη
μάθηση, στηρίζεται στην ιδέα ότι το αναπτυσσόμενο παιδί χτίζει γνωστικές
δομές (cognitive structures), με άλλα λόγια, νοητικούς «χάρτες» (mental
maps) και σχήματα για να κατανοήσει και να αντιδράσει σε φυσικές
εμπειρίες μέσα στο περιβάλλον του. Ο Piaget απέδειξε ότι η γνωστική δομή
ενός παιδιού αυξάνεται σε περιπλοκότητα με την ανάπτυξη του, ξεκινώντας
από λίγα εγγενή αντανακλαστικά, όπως το κλάμα και το θηλασμό και
καταλήγοντας σε πολύπλοκες νοητικές διεργασίες.
Το ερευνητικό πρόγραμμα του Piaget για τα στάδια νοητικής ανάπτυξης των παιδιών χωρίζεται σε τέσσερις επιμέρους φάσεις: το κοινωνιολογικό μοντέλο ανάπτυξης, το βιολογικό μοντέλο της διανοητικής ανάπτυξης, την επεξεργασία του λογικού μοντέλου πνευματικής ανάπτυξης και τη μελέτη της εικαστικής σκέψης.
Το κοινωνιολογικό μοντέλο ανάπτυξης
Ο Piaget για
πρώτη φορά το 1920 προσπάθησε να ερευνήσει για πρώτη φορά την κρυφή
πλευρά του μυαλού των παιδιών και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι με την
πάροδο του χρόνου τα παιδιά μετακινούνται από τη θέση του εγωκεντρισμού
στην σταδιακή τους κοινωνικοποίηση. Σε αυτό του το εγχείρημα
χρησιμοποίησε ένα συνδυασμό ψυχολογικών και κλινικών μεθόδων για να
δημιουργήσει αυτό που αποκαλούσε “ημι-κλινική ” συνέντευξη.
Ξεκίνησε λοιπόν την ημι-κλινική
συνέντευξη ρωτώντας τα παιδιά μια σειρά από “τυποποιημένες” ερωτήσεις
και αναλόγως με τον τρόπο που αυτά απαντούσαν επρόκειτο να τα ρωτήσει
αυθόρμητες και μη αναμενόμενες ερωτήσεις. Ο Piaget αναζητούσε αυτό που ο
ίδιος ονόμαζε “αυθόρμητη καταδίκη” και για αυτό συχνά έκανε ερωτήσεις
τις οποίες τα παιδία άλλοτε περίμεναν και άλλοτε όχι. Μέσα από τις
μελέτες του παρατήρησε ότι υπήρχε μία σταδιακή πρόοδος από τις
ενστικτώδεις στις επιστημονικές και κοινωνικά αποδεκτές απαντήσεις. Τα
αποτελέσματα αυτών των μελετών του χρησιμοποιήθηκαν από τον Elton Mayo
ως βάση για τα περίφημα πειράματα Hawthorne.
Το βιολογικό μοντέλο της διανοητικής ανάπτυξης
Σε αυτό το στάδιο ο Piaget υποστηρίζει
ότι η νοημοσύνη των παιδιών χωρίζεται σε δύο επιμέρους μέρη. Το πρώτο
μέρος, είναι το περιεχόμενο της σκέψης των παιδιών. Το δεύτερο μέρος
είναι η διαδικασία της πνευματικής τους δραστηριότητας. Πίστευε λοιπόν,
ότι η διαδικασία της σκέψης θα μπορούσε να θεωρηθεί ως η επέκταση της
βιολογικής διαδικασίας της προσαρμογής. Η προσαρμογή έχει δύο στάδια:
την αφομοίωση και την επιμέρους προσαρμογή. Για να ελέγξει την
εγκυρότητα της θεωρίας του ο Piaget παρατήρησε τις συνήθειες των δικών
του παιδιών. Υποστήριξε ότι τα βρέφη όταν βρίσκονται σε διαδικασία
αφομοίωσης, απορροφούν νοητά ό, τι βρίσκεται κοντά τους. Ισχυρίστηκε ότι
τα βρέφη μετατρέπουν όλα τα αντικείμενα που βρίσκονται γύρω τους σε ένα
αντικείμενο που θα μπορούσαν να το απορροφήσουν νοητικά. Τα παιδιά
αφομοιώνουν τα αντικείμενα που είναι σύμφωνα με τις δικές τους νοητικές
δομές και τις δικές τους νοητικές ικανότητες. Ο Piaget παρατήρησε επίσης
ότι τα παιδιά του δεν αφομοίωναν μόνο αντικείμενα για να τα
προσαρμόσουν στις ανάγκες τους, αλλά και για να τροποποιήσουν ορισμένες
από τις ψυχικές τους δομές ώστε να ανταποκριθούν καλύτερα στις
απαιτήσεις του περιβάλλοντος. Στο δεύτερο στάδιο, αυτό της επιμέρους
προσαρμογής , τα βρέφη ασκούν κατά κύριο λόγο αντανακλαστικές δράσεις
όπως π.χ το πιπίλισμα. Λίγο καιρό αργότερα τα βρέφη χρησιμοποιούν
πραγματικά αντικείμενα τα οποία βάζουνε στο στόμα τους αντικαθιστώντας
έτσι το δάχτυλο τους που χρησιμοποιούσαν μέχρι τότε. Με αυτή τους την
ενέργεια ουσιαστικά αλλάζουν μέρος της αντανακλαστικής τους κίνησής
χρησιμοποιώντας εξωτερικά αντικείμενα σε διάφορες αντανακλαστικές τους
δράσεις. Με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται η προσαρμογή τους στις
αυξανόμενες ανάγκες του περιβάλλοντος.
Η επεξεργασία του λογικού μοντέλου πνευματικής ανάπτυξης
Ο Piaget
υποστήριξε την ιδέα ότι η νοημοσύνη αναπτύσσεται σε μια σειρά σταδίων
που σχετίζονται με την ηλικία και είναι προοδευτικά, καθώς πρέπει να
ολοκληρωθεί το ένα στάδιο για να μπορέσει να ακολουθήσει το επόμενο.
Κάθε στάδιο ανάπτυξης του παιδιού αποτελεί μια άποψη της πραγματικότητας
έτσι όπως εκείνο την αντιλαμβάνεται στη συγκεκριμένη περίοδο της
ηλικίας του. Αρχικά το παιδί εκτελεί μια ενέργεια που έχει επίδραση στην
οργάνωση των αντικειμένων και είναι σε θέση να σημειώσει τα
χαρακτηριστικά της δράσης του και των αποτελεσμάτων της. Την ίδια στιγμή
το παιδί είναι σε θέση να προσδιορίσει τις ιδιότητες των αντικειμένων
που αυτό μεταχειρίζεται. Στο επόμενο στάδιο, το παιδί, πρέπει βασιζόμενο
στις ήδη υπάρχουσες νοητικές του ικανότητες να αναπτύξει νέες πιο
εξελιγμένες. Μέσω αυτής της διαδικασίας αποκτά ένα νέο επίπεδο γνώσεων
καθώς και διορατικότητα. Ωστόσο όταν το παιδί έχει κατακτήσει αυτά τα
νέα είδη γνώσης, η γνώση αυτή χρησιμοποιείται για να δημιουργήσει ακόμα
πιο σύνθετη γνώση. Έτσι μία νέα φάση αρχίζει η οποία θα ολοκληρωθεί μόνο
όταν όλες οι γνωστικές ικανότητες του παιδιού αναδιοργανωθούν και
εξελιχθούν σε ακόμα υψηλότερο επίπεδο. Εν τέλει ο Piaget κατέληξε στο
συμπέρασμα ότι η πνευματική ανάπτυξη έχει μια συνεχόμενη ανοδική πορεία
εξέλιξης κατά την οποία τα παιδιά πρέπει να αντικαθιστούν συνεχώς τις
ιδέες που είχαν σχηματίστηκε σε πρώιμα στάδια με νέες, υψηλότερες
έννοιες προκειμένου να προχωρήσουν στο επόμενο στάδιο.
Η μελέτη της εικαστικής σκέψης
Ο Piaget
μελέτησε διάφορους τομείς της νοημοσύνης όπως την “αντίληψη” και τη
“μνήμη”. Η ανθρώπινη λογική κατά τον Piaget είναι εντελώς αναστρέψιμη,
καθώς μπορούμε πάντα να επιστρέψουμε στην αφετηρία των σκέψεων μας. Για
να περιγράψει την διαδικασία της εικαστικής σκέψης, ο Piaget
χρησιμοποιεί εικόνες ως παραδείγματα. Οι εικόνες δεν μπορούν να
διαχωριστούν, επειδή τα περιγράμματα δεν μπορούν να διαχωριστούν από τις
μορφές που απεικονίζουν. Η μνήμη λειτουργεί με τον ίδιο ακριβώς τρόπο.
Δεν είναι ποτέ εντελώς αναστρέψιμη, καθώς κανείς δεν μπορεί να διαγράψει
τις εικόνες και τις αναμνήσεις που έχουν συγκεντρωθεί σε αυτήν.
Κατά τη διάρκεια της τελευταίας περιόδου
του έργου του, ο Piaget δημοσίευσε βιβλία για την αντίληψη, τη μνήμη
και άλλες παραστατικές διεργασίες, όπως η μάθηση. Ο Piaget προσέγγισε το
ζήτημα των αναπτυξιακών σταδίων κάτω από το πρίσμα των γνωστικών
μηχανισμών, δηλαδή των μηχανισμών εκείνων με τους οποίους το παιδί,
ανάλογα με την ηλικία του, αποκτά γνώση των προσώπων και των πραγμάτων
γύρω του, μαθαίνει να σκέπτεται και να επιλύει τα προβλήματά του. Η
θεωρία του, αποτυπωμένη κυρίως στα έργα του “Ψυχολογία της νοημοσύνης” (1947) και “Η ανάπτυξη της λογικής σκέψης από την παιδική ηλικία έως την εφηβεία”
(1958), αποτελεί, όπως έχει λεχθεί, “την πιο ολοκληρωμένη μέχρι σήμερα
θεωρία για την ανάπτυξη της νοημοσύνης”. Με βασική μέθοδο την άμεση
παρατήρηση και την ατομική συνέντευξη, ο Piaget θεώρησε ότι η πορεία την
οποία ακολουθεί η ανάπτυξη των νοητικών δομών (των λεγόμενων “γνωστικών
σχημάτων”) και των εν γένει ψυχοπνευματικών διεργασιών του παιδιού και
του εφήβου διέρχεται από τα εξής στάδια :
- Αισθητηριοκινητική περίοδος (γέννηση έως 2ο έτος),
- Προσυλλογιστική περίοδος (2ο έως 7ο έτος),
- Περίοδος της συγκεκριμένης σκέψης (7ο έως 11ο έτος)
- Περίοδος της αφαιρετικής σκέψης (11ο έως περίπου 15ο έτος).
Αισθησιοκινητικό (Sensorimotor) στάδιο (γέννηση έως 2 ετών)
Σε αυτό το
στάδιο τα παιδιά αποκτούν την εμπειρία του κόσμου μέσα από τις
μετακινήσεις και τις αισθήσεις τους. Κατά τη διάρκεια της
αισθητικοκινητικής περιόδου η αντίληψη των παιδιών για τον κόσμο είναι
εξαιρετικά εγωκεντρική, που σημαίνει ότι δεν μπορούν να αντιληφθούν τον
κόσμο μέσα από απόψεις άλλων. Το αισθητικοκινητικό στάδιο χωρίζεται σε
έξι υποστάδια: α) στο στάδιο των απλών αντανακλαστικών, β) στις πρώτες
συνήθειες και πρωτογενείς κυκλικές αντιδράσεις, γ) στις δευτερογενείς
κυκλικές αντιδράσεις, δ) στο συντονισμό των δευτερογενών κυκλικών
αντιδράσεων, ε) στις τριτογενείς αντιδράσεις και στ) στην εσωτερίκευση
της νέας τάξης πραγμάτων.
- Απλά αντανακλαστικά (γέννηση έως 1 μηνός): Σε αυτό το στάδιο τα βρέφη κάνουν χρήση των απλών αντανακλαστικών τους όπως π.χ το πιπίλισμα.
- Πρώτες συνήθειες και πρωτογενείς κυκλικές αντιδράσεις
(1 μηνός έως 4 μηνών): Στο στάδιο αυτό τα βρέφη μαθαίνουν το συντονισμό
και την αίσθηση των συνηθειών και των κυκλικών αντιδράσεων. Βασική
κυκλική αντίδραση ονομάζεται μία τυχαία πράξη ένα τυχαίο συμβάν που το
βρέφος προσπαθεί να τη αναπαράγει π.χ, το πιπίλισμα του αντίχειρα.
- Δευτερογενείς κυκλικές αντιδράσεις
(4 μηνών έως 8 μηνών): Σε αυτή τη φάση το βρέφος συνειδητοποιεί τα
πράγματα που υπάρχουν γύρω του εκτός από τον ίδιο του τον εαυτό. Αρχίζει
λοιπόν μια περίοδος πρώιμης κοινωνικοποίησης που αντικαθιστά τις ήδη
υπάρχουσες εγωκεντρικές τάσεις του βρέφους.
- Συντονισμός των δευτερογενών κυκλικών αντιδράσεων (8 μηνών έως 12 μηνών): Κατά το στάδιο αυτό το βρέφος είναι σε θέση να προβαίνει σε κάποιες εσκεμμένες ενέργειες. Μπορεί να
συνδυάσει πράγματα ή αντικείμενα προκειμένου να επιτύχει ένα στόχο π.χ.
χρησιμοποιεί ένα ραβδί για να φτάσει κάτι. Επίσης, είναι σε θέση να
καταλάβει τη μονιμότητα ενός αντικειμένου δηλαδή ότι το αντικείμενο
συνεχίζει να υπάρχει ακόμα και όταν εκείνο δεν μπορεί να το δει.
- Τριτογενείς αντιδράσεις
(12 μηνών έως 18 μηνών) : Στο στάδιο αυτό το παιδί διερευνά τις νέες
ιδιότητες και δυνατότητες των αντικειμένων και επιχειρεί με αυτά να
διαπράξει διαφορετικών ειδών ενέργειες.
- Εσωτερίκευση της νέας τάξης πραγμάτων
(18 μηνών έως 24 μηνών): Σε αυτό το στάδιο το παιδί ξεκινά να αποκτά
συμβολική και κοινωνικά αποδεκτή σκέψη. Ειδική μελέτη για το
συγκεκριμένο στάδιο νοητικής ανάπτυξης έχει κάνει και ένας φανατικός
οπαδός του Piaget, ο Kenneth Kaye.
Προεπιχειρησιακό – Προσυλλογιστικό (Preoperational) στάδιο (από 2 έως 7 ετών)
Το παιδί δεν μπορεί ακόμα να διαμορφώσει
λογικές έννοιες και χρειάζεται συγκεκριμένες φυσικές καταστάσεις. Δεν
μπορεί να χρησιμοποιήσει ή να διατηρήσει τη λογική σκέψη ενώ ταυτόχρονα
οι εγωκεντρικές του τάσεις αρχίζουν να υποχωρούν. Η σκέψη του παιδιού
κατά την περίοδο αυτή, ονομάζεται προσυλλογιστική, επειδή δεν είναι
ακόμα σε θέση να εκτελεί συγκεκριμένες λογικές πράξεις. Η διαφορά με την
αισθησιοκινητική περίοδο έγκειται στο γεγονός ότι σε αυτό το στάδιο το
παιδί αποκτά τη συμβολική λειτουργία της σκέψης. Δηλαδή αποκτά τη
δυνατότητα να μεταχειρίζεται σύμβολα κυρίως γλωσσικά για να προσδιορίζει
τα αντικείμενα που βρίσκονται γύρω του. Η δυνατότητα
χρησιμοποίησης συμβόλων δίνει νέες διαστάσεις στις διανοητικές
ικανότητες του παιδιού διευκολύνοντας παράλληλα την επικοινωνία του με
τους άλλους. Σε αυτή τη φάση το λεξιλόγιο του παιδιού είναι περιορισμένο
μα εμπλουτίζεται σταδιακά. Μία ακόμη αδυναμία των παιδιών τη
συγκεκριμένη περίοδο είναι τα λάθη που κάνουν όταν ταξινομούν
αντικείμενα. Δηλαδή τοποθετούν μαζί ανόμοια εντελώς πράγματα.
Ο Piaget λέει χαρακτηριστικά ότι τα
παιδιά του προσυλλογιστικού σταδίου αντιμετωπίζουν τα προβλήματα των
κατηγοριοποιήσεων, κάνοντας μορφολογικά αθροίσματα. Τα μορφολογικά αυτά
αθροίσματα είναι τυπικές συναθροίσεις συγκεκριμένων πραγμάτων που το
παιδί συσχετίζει μεταξύ τους με βάση κάποιο δικό του αυθαίρετο κριτήριο
και όχι με βάση τα κοινά χαρακτηριστικά τους. Ακόμη ένα χαρακτηριστικό
της σκέψης του παιδιού είναι ότι δεν σκέπτεται ούτε επαγωγικά ούτε
παραγωγικά αλλά μεταγωγικά. Συνέπεια αυτού του τρόπου σκέψης είναι οι
αυθαίρετες γενικεύσεις και η εσφαλμένη αντίληψη όσων συμβαίνουν στο
περιβάλλον του. Τέλος, ο εγωκεντρισμός είναι εμφανής και στη γλώσσα και
στις πράξεις ωστόσο σιγά σιγά υποχωρεί και τη θέση του καταλαμβάνει η
αντικειμενική αντιμετώπιση του κόσμου. Κατά Piaget, ο εγωκεντρισμός
χωρίζεται σε δύο είδη: τον άμεσο, οπού τα πάντα υποτάσσονται στη θέληση
του ατόμου, και τον έμμεσο, οπού τα εξωτερικά βιώματα ερμηνεύονται με
βάση τις θεωρίες και τα βιώματα του κάθε ατόμου. Παραλλαγή του έμμεσου
εγωκεντρισμού αποτελεί ο ανιμισμός και ο ανθρωπομορφισμός .
Στάδιο συγκεκριμένων νοητικών ενεργειών (Concrete operations) (από 7 έως 11 ετών)
Τα παιδιά αρχίζουν να σκέφτονται λογικά, αλλά με ένα πολύ συγκεκριμένο δικό τους τρόπο σκέψης. 
Μπορούν
πλέον να σκέφτονται λογικά, αλλά μόνο μέσω πρακτικών βοηθητικών μέσων. Ο
εγωκεντρισμός τους δεν υφίσταται πια. Καθώς η φυσική εμπειρία
συσσωρεύετε, τα παιδιά αρχίζουν να διαμορφώνουν έννοιες και να επιλύουν
αφηρημένα προβλήματα, π.χ. αριθμητικές εξισώσεις με αριθμούς και όχι με
αντικείμενα.
Κατά την περίοδο αυτή ολοκληρώνονται οι
συγκεκριμένες λογικές πράξεις που επιτρέπουν στο άτομο να προβαίνει σε
συνενώσεις επιμέρους πραγμάτων και να δημιουργεί ευρύτερες ομάδες με
βάση λογικά κριτήρια. Μπορεί επίσης να ακολουθεί πορεία αντίστροφη από
εκείνη που ακολουθούσε μέχρι τότε προκειμένου να καταλήξει σε κάποιο
συμπέρασμα. Η ιδιότητα αυτή της σκέψεις είναι γνωστή ως αναστρεψιμότητα.
Όσον αφορά τον εγωκεντρισμό σε αυτό το στάδιο, το παιδί γίνεται
λιγότερο ή και καθόλου εγωκεντρικό καθώς κάνει προσπάθειες να κατανοήσει
τα άλλα άτομα και να καταστήσει γνωστά στους άλλους τα αισθήματα και
τις ιδέες του.
Στάδιο τυπικών λογικών πράξεων ή αφαιρετικής σκέψης (Formal operations) (από 11 έως 15 ετών)
Σε αυτό το σημείο οι γνωστικές δομές του
παιδιού μοιάζουν με αυτές ενός ενήλικα και περιλαμβάνουν την αφαιρετική
λογική. Τα παιδιά αναπτύσσουν την αφηρημένη σκέψη και μπορούν 
εύκολα
να σκεφτούν λογικά και να διατηρήσουν τις σκέψεις τους στο μυαλό τους.
Το άτομο λοιπόν εισέρχεται σε μία περίοδο που δε σκέφτεται πια με βάση
τα συγκεκριμένα αντικείμενα και γεγονότα, αλλά αποκτά την ικανότητα της
αφηρημένης σκέψης. Έχει τη δυνατότητα να σχηματίζει υποθέσεις και να
χρησιμοποιεί γενικά την υποθετικο-απαγωγική σκέψη. Μπορεί δηλαδή να
διαμορφώνει εναλλακτικές υποθέσεις κατά την αντιμετώπιση ενός
προβλήματος με το να ελέγχει τα δεδομένα των υποθέσεων αυτών με σκοπό να
καταλήξει στη σωστή απόφαση. Ο εγωκεντρισμός έχει εκλείψει εντελώς
καθώς το παιδί είναι πλήρως κοινωνικοποιημένο.
Κατά τη διάρκεια όλων των αναπτυξιακών
σταδίων το παιδί βιώνει το περιβάλλον του χρησιμοποιώντας τους ήδη
υπάρχοντες νοητικούς χάρτες του. Η εμπειρία επαναλαμβάνεται, ταιριάζει
εύκολα ή αφομοιώνεται στη γνωστική δομή του παιδιού, ώστε να διατηρεί τη
νοητική εξισορρόπηση. Αν η εμπειρία είναι διαφορετική ή νέα, το παιδί
χάνει την διανοητική ισορροπία και αλλάζει τις γνωστικές δομές του για
να συμμορφωθεί στις νέες συνθήκες. Με αυτόν τον τρόπο το παιδί αποκτά
ολοένα και περισσότερες επαρκείς γνωστικές δομές.
Οι εκπαιδευτικοί, σύμφωνα με την
αναπτυξιακή θεωρία, πρέπει να σχεδιάζουν την ύλη των μαθημάτων ώστε να
ταιριάζουν στα αναπτυξιακά στάδια των μαθητών και να βοηθούν την λογική
και εννοιολογική τους ανάπτυξη. Επίσης, θα πρέπει να δίνεται έμφαση στον
καθοριστικό ρόλο που παίζουν οι εμπειρίες ή οι αλληλεπιδράσεις με το
περιβάλλον για την μάθηση του μαθητή.
Εκπαίδευση και ανάπτυξη της ηθικής
Κατά τη διάρκεια του 1970 και του 1980,
τα έργα του Piaget ήταν εμπνευσμένα από το μετασχηματισμό της
ευρωπαϊκής και αμερικανικής εκπαίδευσης , που τόσο στη θεωρία όσο και
στην πράξη, οδηγούν σε μια πιο παιδοκεντρική προσέγγιση. Σε ομιλίες του
ο Jean Piaget, αναφέρει ότι “εκπαίδευση για τους περισσότερους
ανθρώπους σημαίνει η προσπάθεια να καταφέρει το παιδί να προσεγγίσει
την κοινωνία των ενηλίκων“.
Η επιρροή του Piaget είναι ισχυρότερη
στην πρώιμη και στην ηθική εκπαίδευση. Η θεωρία του για τη γνωστική
ανάπτυξη μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο για την πρώιμη παιδική
ηλικία στην τάξη. Σύμφωνα με τον Piaget, τα παιδιά αναπτύσσονται
καλύτερα σε μια τάξη με αλληλεπίδραση.
Ο Piaget πίστευε σε δύο βασικές αρχές που
αφορούν την ηθική εκπαίδευση: αρχικά τα παιδιά αναπτύσσουν ηθικές ιδέες
σταδιακά και δεύτερον τα παιδιά δημιουργούν τις αντιλήψεις τους για τον
κόσμο. Σύμφωνα με τον Piaget, το παιδί είναι κάποιος που κατασκευάζει
την δική του ηθική άποψη για τον κόσμο, μέσω της οποίας αντιλαμβάνεται
το τι είναι σωστό και τι λάθος, τι είναι δίκαιο και τι άδικο. Η αντίληψη
τους αυτή δεν είναι άμεσο προϊόν της διδασκαλίας των ενηλίκων αλλά
αποτέλεσμα της δυνατότητας των παιδιών να διαμορφώνου ηθικές κρίσεις με
βάση τις παρατηρήσεις τους για τον κόσμο. Η θεωρία του Piaget για την
ηθική ήταν ριζοσπαστική, όταν το βιβλίο του, “Η ηθική απόφαση του
Παιδιού”, δημοσιεύθηκε το 1932 για δύο λόγους: τον προσδιορισμό με
φιλοσοφικά κριτήρια του ορισμού της ηθικής και την απόρριψη της
προσπάθειας εξίσωσης της, με βάση πολιτιστικά πρότυπα και ηθικούς
κανόνες. Ο Piaget, επηρεασμένος από την καντιανή θεωρία, προτείνει ότι η
ηθική αναπτύχθηκε μέσα από την αλληλεπίδραση με την τριβή της
καθημερινότητας και ήταν αυτόνομη από την αρχή.
Ο Piaget αποδίδει τα διαφορετικά είδη
ψυχοκοινωνικών διαδικασιών σε διάφορες μορφές κοινωνικών σχέσεων,
εισάγοντας μια θεμελιώδη διάκριση μεταξύ των διαφόρων τύπων των εν λόγω
σχέσεων. Όταν υπάρχει πίεση, διότι ένας από τους συμμετέχοντες έχει
περισσότερη ισχύ από τον άλλο η σχέση είναι ασύμμετρη και η γνώση μπορεί
να αποκτηθεί από τον ισχυρό συμμετέχων όταν αυτός παίρνει μία σταθερή
και άκαμπτη στάση. Ο Piaget αναφέρει αυτή τη διαδικασία ως μία
διαδικασία κοινωνικής μετάδοσης, κατά την οποία π.χ. οι πρεσβύτεροι
μιας φυλής προσπαθούν να μυήσουν τα νεότερα μέλη στα πρότυπα και τις
πεποιθήσεις της φυλής. Ομοίως, οι ενήλικες ασκούν δεσπόζουσα επιρροή
στην ανάπτυξη των παιδιών, μέσω της κοινωνικής μετάδοσης. Αντιθέτως,
στις συνεταιριστικές σχέσεις, υπάρχει μια πιο ισόρροπη κατανομή μεταξύ
της εξουσίας και των συμμετεχόντων, έτσι ώστε μια πιο συμμετρική σχέση
να μπορεί να αναδυθεί. Κάθε εταίρος έχει την ελευθερία να προβάλλει τις
δικές του σκέψεις χωρίς να έχει την απαίτηση να αφομοιωθούν από τους
υπόλοιπους.
Μέρος Γ’
Προκλήσεις
H θεωρία του Piaget για την κατανόηση της
ψυχολογίας του παιδιού υπήρξε ζωτικής σημασίας και έχει υποστεί αρκετή
κριτική. Βασικός πολέμιος των θεωριών του Piaget ήταν ο Ρώσος ψυχολόγος
Lev Vygotsky, που μέσα από το έργο του διέψευδε τις ιδέες του Piaget. Ο
Vygotsky τόνιζε τη σπουδαιότητα του πολιτιστικού υποβάθρου ενός παιδιού
ως αποτέλεσμα των σταδίων της ανάπτυξης του. Σύμφωνα με τον Vygotsky, οι
διαφορετικές κουλτούρες δίνουν έμφαση σε διαφορετικές κοινωνικές
αλληλεπιδράσεις, αυτό προκάλεσε τη θεωρία του Piaget που υποστήριζε ότι η
ιεραρχία της μαθησιακής ανάπτυξη έπρεπε να είναι διαδοχική. Ο Vygotsky
εισήγαγε τον όρο της ζώνης της επικείμενης ανάπτυξης ως ένα συνολικό
έργο ενός παιδιού το οποίο θα ήταν πολύ δύσκολο να αναπτύξει μόνο του.
Επίσης, οι λεγόμενες neo-Piagetian
θεωρίες της γνωστικής ανάπτυξης υποστήριζαν ότι η θεωρία του Piaget δεν
ανταποκρίνεται ούτε στους βασικούς μηχανισμούς της επεξεργασίας των
πληροφοριών που εξηγούν τη μετάβαση από στάδιο σε στάδιο, ούτε στις
ατομικές διαφορές κατά τη γνωστική ανάπτυξη. Σύμφωνα με αυτές τις
θεωρίες, οι αλλαγές στους μηχανισμούς επεξεργασίας πληροφοριών, όπως η
ταχύτητα της επεξεργασίας και της μνήμης εργασίας, είναι υπεύθυνες για
την μετάβαση από στάδιο σε στάδιο. Επιπλέον, οι διαφορές μεταξύ των
ατόμων σε αυτές τις διαδικασίες εξηγούν γιατί ορισμένα άτομα αναπτύσσουν
τις γνωστικές τους ικανότητες γρηγορότερα από άλλα.
Τέλος, περιέργως ο Piaget σε ηλικία
μόλις 20 ετών είχε δημοσιεύσει ένα μυθιστόρημα πριν καν ξεκινήσει να
ενδιαφέρεται για τη ψυχολογία, στο οποίο δήλωνε ότι οι συζητήσεις για
την ανάπτυξη της παιδικής νοημοσύνης θα απασχολήσουν την ανθρωπότητα για
πολλές δεκαετίες.
Εργογραφία
Τα σημαντικότερα έργα του J.Piaget είναι τα ακόλουθα:
• Piaget, J. (1977). The Grasp of Consciousness: Action and concept in the young child. London: Routledge and Kegan Paul.
• Piaget, J. (1955). The Child΄s Construction of Reality. London: Routledge and Kegan Paul.
• The mechanisms of perception
• Piaget, J. (1972). Psychology and Epistemology: Towards a Theory of Knowledge. Harmondsworth: Penguin.
• The child΄s conception of time
• Piaget, J. (1953). Logic and Psychology. Manchester: Manchester University Press.
• Memory and intelligence
• Piaget, J. (1975). The Origin of the Idea of Chance in Children. London: Routledge and Kegan Paul.
• Mental imagery in the child
• Piaget, J. (1981). Intelligence and Affectivity. Their Relationship during Child Development. Palo Alto: Annual Reviews.
• Piaget, J., and Garcia, R. (1989). Psychogenesis and the History of Science. New York: Columbia University Press.
Αναδημοσίευση από το 18ο Τεύχος του περιοδικού The Art of Crime
.jpg)