Κατά τη δημοπρασία του οίκου christie’s αμερικανός συλλέκτης αγόρασε το παλίμψηστο του αρχιμήδη – μια περγαμηνή, το αρχικό κείμενο της οποίας σβήστηκε για να γραφτεί άλλο από πάνω – του 12ου αιώνα, που περιέχει, μεταξύ άλλων, το μοναδικό αντίγραφο επιστολής του μεγαλύτερου μαθηματικού της αρχαιότητας, του Αρχιμήδη προς τον υπεύθυνο της βιβλιοθήκης της αλεξάνδρειας Ερατοσθένη στα μέσα του 3 ου π.χ.
Το 1899 ο παλαιογράφος αθανάσιος κεραμεύς παπαδόπουλος βρήκε σκαλίζοντας μέσα στη βιβλιοθήκη του πατριαρχείου των Ιεροσολύμων ένα παλιό χειρόγραφο. Πάνω του ήταν γραμμένο ένα ευχολόγιο. Με μια δεύτερη όμως ματιά πρόσεξε ότι κάτω από το κείμενο βρισκόταν ένα άλλο, που ίσως ένας μοναχός είχε ξύσει – ευτυχώς – πρόχειρα για να γράψει το δεύτερο πάνω του.
Δεν άργησε να καταλάβει ότι το αρχικό κείμενο είχε σχέση με τα μαθηματικά. Τις σκέψεις του αυτές επιβεβαίωσε ο δανός ιστορικός των μαθηματικών Ι. Χάιμπεργκ το 1906 και το 1908, αφού εξέτασε το παλίμψηστο στο μετόχι του παναγίου τάφου στην Κων/νουπολη, όπου αυτό είχε ήδη μεταφερθεί. Μπροστά στα μάτια του αποκαλύφθηκε ένα κομμάτι από το έργο, αλλά και τις προσωπικές στιγμές του Αρχιμήδη με άλλους μεγάλους της εποχής του.
Ωστόσο, παρά τη μεγάλη ιστορική του σημασία, το παλίμψηστο περιήλθε στην κατοχή ενός γάλλου συλλέκτη κι έτσι αποκλείστηκε κάθε δυνατότητα δημόσιας επιστημονικής έρευνας για πολλές δεκαετίες μέχρι τις μέρες μας.
Το χειρόγραφο περιέχει μοναδικά κείμενα. Τουλάχιστον μέχρι στιγμής, έχουν βρεθεί 15 θεωρήματα ενός μεγάλου έργου του συρακούσιου μελετητή, του περί μηχανικών θεωρημάτων προς ερατοσθένη έφοδος, και τμήματα άλλων, όπως τα περί ελίκων, περί σφαίρας και κυλίνδρου, κύκλου μέτρησης, οχουμένων, επιπέδων ισορροπιών και στομάχιον.
Ερχόμαστε αιώνες πίσω στην Αλεξάνδρεια, εκεί όπου η βιβλιοθήκη και η ιδιαίτερη φροντίδα των Πτολεμαίων έκαναν την πόλη το σημαντικότερο κέντρο επιστημονικών και φιλοσοφικών ερευνών της εποχής. Δεν ξέρουμε πότε ακριβώς στη διάρκεια του 3ου αιώνα ο Αρχιμήδης, γόνος εύπορης οικογένειας και με δυνατότητα να κάνει μακρινά ταξίδια, πήγε στην αίγυπτο.
Εκεί γνωρίστηκε με τον κύκλο των μελετητών, που είχε δημιουργήσει ο Ευκλείδης, χωρίς όμως να προλάβει να έρθει σε επαφή με τον άλλο μεγάλο έλληνα μαθηματικό, που άκμασε γύρω στο 300 π.χ. Αντίθετα γνωρίζεται με το Σάμιο Κόνωνα, την κρίση του οποίου εκτιμά ιδιαίτερα, αφού του στέλνει τις μαθηματικές του ανακαλύψεις πριν ακόμη τις δημοσιεύσει. Μάλιστα μετά το θάνατό του κόνωνα, ο αρχιμήδης γράφει στο προσίμιο της πραγματείας του «περί σφαίρας και κυλίνδρου»:.. «είθε βέβαια το παρόν σύγγραμμα να εκδιδόταν πριν πεθάνει ο Κόνων. Διότι πιστεύουμε ότι εκείνος θα μπορούσε να τα κατανοήσει και να εκφέρει την κρίση που τους αρμόζει».
Στενή φιλία τον συνδέει με το μαθητή του Κόνωνα Δοσίθεο, στον οποίο απευθύνει αρκετά από τα συγγράμματά του: τον τετραγωνισμό της παραβολής, το πρώτο και δεύτερο βιβλίο του περί σφαίρας και κυλίνδρου, το περί ελίκων και το περί κωνοειδών και σφαιροειδών. Αλλά και με το βιογράφο του Ηρακλείδη, τον οποίο αναφέρει στο περί ελίκων. Στην τελευταία περίοδο της ζωής του στέλνει στον Ερατοσθένη τον Κυρηναίο, στο σπουδαίο και έξοχο διδάσκαλο της φιλοσοφίας, ο οποίος έχει τιμήσει τη θεωρία των μαθηματικών, κάθε φορά που του δόθηκε η ευκαιρία, το περί μηχανικών θεωρημάτων προς ερατοσθένη έφοδος.
Η λέξη έφοδος είναι συνώνυμη με τη μέθοδο. Μεταξύ άλλων το σύγγραμμα αποκαλύπτει στο βιβλιοθηκάριο της Αλεξάνδρειας τη μηχανική μέθοδο που χρησιμοποιούσε ο συγγραφέας του για να καταλήγει σε νέα μαθηματικά συμπεράσματα πριν τα αποδείξει (!): «θέλησα να σου εκθειάσω κάποιον τρόπον, σύμφωνα με τον οποίο θα ξεκινάς από ένα σημείο για να μπορείς να εξετάζεις μαθηματικά προβλήματα μέσω της μηχανικής. Είμαι πεπεισμένος ότι αυτό είναι εξίσου χρήσιμο και για την απόδειξη των ίδιων των θεωρημάτων.
Διότι μερικές ανακαλύψεις που έκανα μέσω της μηχανικής μεθόδου, αποδείχτηκαν από εμένα με την γεωμετρική μέθοδο αφού η μηχανική θεώρηση που γίνεται με αυτόν τον τρόπο, δε συνοδεύεται από απόδειξη. Διότι είναι ευκολότερο, αφού κάποιος αποκτήσει γνώση των ζητημάτων, που ανέφερα, να βρει μετά την απόδειξη κι όχι να την αναζητεί χωρίς να έχει καμία γνώση αυτού που θέλει να αποδείξει.
Στο εισαγωγικό σημείωμα του έργου ο αρχιμήδης αφιερώνει στον ερατοσθένη σε έμμετρο λόγο το λεγόμενο βοεικόν πρόβλημα και ζητά να υπολογιστεί ο αριθμός των βοδιών του ηλίου, που έβοσκαν, σύμφωνα με τον όμηρο, στο νησί Θρηνακία! Τέλος όπως αναφέρει ο Αθηναίος, τον καιρό της διαμονής του στην αίγυπτο, ο έλληνας μαθηματικός εφευρίσκει μια συσκευή που διαδίδεται και χρησιμοποιείται ευρύτατα: έναν μηχανισμό άντλησης νερού, τον αιγυπτιακό κοχλία.
Το παλίμψηστο, που για τόσες δεκαετίες παρέμεινε μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας, μας φέρνει κοντά στην πραγματική ζωή του Αρχιμήδη, μέχρι τώρα τυλιγμένη σε θρύλους. Συγχρόνως από τις μελέτες που έχουν προγραμματιστεί, μπορούμε να περιμένουμε και νέες αποκαλύψεις. Και ποιός ξέρει; Ίσως πλησιάσουμε περισσότερο τα μυστήρια του κύκλου και την πραγματοποίηση του τετραγωνισμού του… κι όλα αυτά χάριν την γνώσης για το καλό της ανθρωπότητας, αφού δεν καρποφόρησαν οι προσπάθειες του υπουργείου πολιτισμού να αποκτήσει το πολύτιμο χειρόγραφο. Άλλωστε ο ελληνικός πολιτισμός χαρακτηρίζεται από την παγκοσμιότητά του και λάμπει όπου κι αν είναι.
