Αν επιχειρούσαμε να σχηματίσουμε μια εικόνα στο μυαλό μας για την έννοια του Χρόνου, θα έπρεπε να επιστρατεύσουμε μεγάλο μέρος του φαντασιακού μας δυναμικού για να παραστήσουμε ένα σχετικό σχήμα. Η έννοια του χρόνου μπορεί να συλληφθεί μέσα από την εξάρτηση που έχουν οι μορφές καθώς συνθέτονται, εξελίσσονται και αποσυντίθενται μέσα σε αυτόν. Ο παρατηρητής ενός γεγονότος που συμβαίνει σε ορισμένο χρόνο, είναι απόλυτα εξαρτημένος από την εντύπωση που του προκαλεί ο χώρος στον οποίο λαμβάνει χώρα το συμβάν, αλλά σε συνάρτηση πάντα με την χρονική του διάρκεια και το χρονικό σημείο στο οποίο αυτό συμβαίνει. Με απλά λόγια ο χρόνος, πέραν της σημασίας του ως μονάδα μέτρησης , επειδή προκαλεί διαφορετικές εντυπώσεις στον παρατηρητή, αποκτά και μια διάσταση τελείως υποκειμενική.
Σπείρες και ευθείες
Στην ιστορία της φιλοσοφίας ο χρόνος έχει αποκτήσει δύο κύρια παραστατικά σχήματα. Την γραμμική αντίληψη του Χρόνου και την Κυκλική –σε αυτό το άρθρο θα χρησιμοποιηθεί ο όρος Σπειροειδής καθώς η σπείρα είναι ένα πληρέστερο σχήμα για να περιγραφεί το ζητούμενο. Στον αρχαίο κόσμο, όπως αυτός γίνεται αντιληπτός μέσα από τις προχριστιανικές κοινωνίες, η αντίληψη περί χρόνου αντιστοιχεί στο σχήμα της σπείρας. Ο χρόνος δεν ορίζεται από ένα σημείο εκκίνησης, αλλά είναι αιώνιος και αυτοφυής, όπως ακριβώς και οι θεοί των αρχαίων κοινωνιών. Επίσης κινείται συνεχώς διαγράφοντας μια νοητή σπείρα η οποία υποχρεώνει το Παν να σχετίζεται άμεσα με το παρελθόν και το μέλλον να σχηματίζεται υπό το βάρος των παρελθοντικών γεγονότων.
Είναι μια κοσμική δύναμη που συνέχει το Σύμπαν και η κύριά του μορφή είναι ότι παρουσιάζεται ως το πλαίσιο όλων των πραγμάτων, καθώς εντός του συντελείται η σύνθεση και η αποσύνθεση όλων των μορφών. Ο χρόνος είναι το έδαφος πάνω στο οποίο συμβαίνουν τα πάντα και ως εκ τούτου είναι παντελώς άφθαρτος.
Ο χρόνος των προγόνων μας
Κυρίαρχο στοιχείο στις αρχαίες κοινωνίες κατέχει η Μοίρα και η Μαντική. Και οι δύο αυτές μορφές των αρχαίων αντιλήψεων εδράζουν πάνω στην έννοια της σπειροειδούς μορφής του χρόνου. Η Μοίρα θεωρούταν το περιοριστικό πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορεί να εξελιχθεί το καθετί, καθώς η ιδιαίτερη ταυτότητα του κάθε πράγματος το περιορίζει μέσα σε συγκεκριμένες δυνατότητες και του ορίζει ουσιαστικά την εξέλιξη του. Η περιοριστική αυτή αγκύλη που επιβάλει στα πράγματα να λειτουργούν μέσα σε συγκεκριμένο πλαίσιο, ορίζει ουσιαστικά τις ενδεχόμενες εξελίξεις και προδιαγράφει με σαφήνεια τις ενδεχόμενες πορείες. Εφόσον γίνει κατανοητό αυτό, θα πρέπει να επισημανθεί ότι στην αρχαία σκέψη, η Μοίρα δεν επιτρέπει την παντελώς τυχαία εξέλιξη των πραγμάτων, οπότε δεν μπορεί να τοποθετηθεί σε ένα ευθύγραμμο σχήμα.
Η Τύχη νοείται ως ένας αστάθμητος παράγοντας ο οποίος μπορεί να εισβάλει σε μια κατάσταση και να ρυθμίσει την εξέλιξη της, υποκείμενος πάντα υπό του Φυσικού Νόμου. Ο χρόνος είναι σε αυτήν την περίπτωση ο θεματοφύλακας της Μοίρας. Σύμφωνα με την αρχαία σκέψη, πρέπει όλα τα πράγματα να καταγράψουν έναν κύκλο στην πορεία τους «καθώς αυτό είναι γραμμένο στην μοίρα όλων των πραγμάτων», όποιος γεννιέται να πεθαίνει και ότι φυτρώνει να επιστρέφει στην γη. Και επειδή το Παν εξελίσσεται, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί η πορεία του Χρόνου να είναι κυκλική καθώς η ιστορία θα ήταν ένα αναμασημένο δράμα, αλλά συγκεκριμένα είναι σπειροειδής, καθώς όλα εξελίσσονται στην πορεία τους προς το μέλλον.
Από το χθες στο σήμερα
Η μεταχριστιανική εποχή βασίστηκε, όχι πάντως απόλυτα, πάνω στην γραμμική αντίληψη περί χρόνου. Ο κόσμος είναι ένα δημιούργημα του θεού, έχει λοιπόν συγκεκριμένη αρχή και φυσικά ένα συγκεκριμένο τέλος. Η εξέλιξη είναι μια ευθύγραμμη πορεία, δεν υπόκειται σε κανέναν αμετακίνητο νόμο, καθώς η παρεμβατικότητα του θεού είναι δυνατή και όλα βαδίζουν ευθεία προς τον τελικό θεϊκό σκοπό.
Βέβαια την υποστήριξη τους στην γραμμική αντίληψη του Χρόνου δεν δίνουν μόνο οι ιδεαλιστές, αλλά και οπαδοί της θεωρίας του Big Bang, οι οποίοι όμως προτιμούν να βλέπουν ευθύγραμμα την εξέλιξη της Ιστορίας. Στην σύγχρονη εποχή, ο Χρόνος γίνεται αντιληπτός κυρίως με γραμμική παράσταση σύμφωνα με τις παρατηρήσεις που κάνουμε στα γεγονότα και αυτό φαίνεται συνήθως στην επιστήμη της Ιστορίας. Κυριαρχεί η άποψη ότι ο Χρόνος είναι «ένα γραμμικό συνεχές στο οποίο τα γεγονότα συμβαίνουν με εμφανώς μη αναστρέψιμη τάξη». Οι αντίπαλοι της γραμμικής αντίληψης του Χρόνου επιστρατεύουν συχνά το επιχείρημα της περιοδικότητας πολλών φαινομένων, όπως πχ οι εποχές, την υλιστική αντίληψη της τυχαιότητας – η οποία σε αντίθεση με τον ιδεαλισμό, υπόκεινται στους φυσικούς νόμους και όχι στην θέληση του δημιουργού- και την άρνηση της τελεολογικής αντίληψης της θεολογίας.
Οι χρονοταξιδιώτες μάντεις
Η αρχαία αντίληψη της Μαντικής -σίγουρα όχι αυτή που βασίστηκε στην γεννημένη από την αγωνία του ανθρώπου, δεισιδαιμονία- βασιζόταν πάνω στην υπόθεση ότι ο χρόνος είναι μια σπείρα. Μόνο υπό αυτή την υπόθεση η μαντική μπορούσε ως τέχνη να πραγματωθεί. Ο μάντης δεν προέβλεπε το μέλλον με μεταφυσικές μεθόδους, αλλά επειδή ακριβώς ο χρόνος διαγράφει σπείρες, ο παρατηρητής-μάντης μπορούσε – ή νόμιζε ότι μπορούσε- να οδηγηθεί σε συμπεράσματα μέσα από την ανασκόπηση του παρελθόντος, την ενατένιση του μέλλοντος, αλλά και μέσα από την Αρχή της Συμπάθειας μια επίσης θεμελιώδης αρχή της αντίληψης των αρχαίων κοινωνιών. Ο παρατηρητής, στεκούμενος σε έναν συγκεκριμένο σημείο της χρονικής σπείρας, μπορούσε να κοιτάξει ευθεία μπροστά του με σκοπό να συναντήσει την εικόνα ενός μελλοντικού συμβάντος σε ένα άλλο συγκεκριμένο σημείο της σπείρας. Σε μια γραμμική αντίληψη του χρόνου και της ιστορίας κάτι τέτοιο είναι αδύνατο. Βέβαια, οφείλουμε να αναφέρουμε ότι τόσο η αντίληψη περί μαντικής, όσο και περί μοίρας, δέχθηκε έντονη κριτική από πολλούς εκφραστές της αρχαίας φιλοσοφίας, παρόλη την υποστήριξη τους στην θεωρία περί της κυκλικής αντίληψης του χρόνου. Επίσης η χρονική σπείρα στην αρχαία αντίληψη του χρόνου δεν είναι τέλεια, αλλά ατελής. Η σπείρα άλλοτε διαγράφει μεγαλύτερους κύκλους και άλλοτε μικρότερους, πράγμα που σημαίνει ότι κάποια ισχυρά γεγονότα μπορούν να αλλοιώσουν την ομαλή ροή των πραγμάτων και να επηρεάσουν την ροή της Ιστορίας, υποχρεώνοντας μια κατάσταση είτε να παραταθεί είτε και να συντομεύσει την παρουσία της σε σχέση με την ομαλή ροή της. Στην σπειροειδή αντίληψη του Χρόνου, ο καθένας αλλά και το καθετί μπορεί να επηρεάσει την χρονική κίνηση, καθώς «όλα είναι ένα».
Μια σύγκρουση ιδεών
Σε μια τελική ανασκόπηση των αντιλήψεων περί Χρόνου, θα παρατηρήσουμε την σύγκρουση δύο διαφορετικών κόσμων που σε καμία περίπτωση δεν είναι η σύγκρουση του ιδεαλισμού με τον υλισμό ή αυτή του μηδενισμού με τον τελεολογισμό, μιας και οπαδοί από όλες τις τάσεις έχουν υποστηρίξει κάθε μια από αυτές τις αντιλήψεις, αφαιρώντας την όποια ιδεολογική ταυτότητα και από τις δύο θεάσεις του χωροχρονικού συνεχούς. Είναι η διαρκής σύγκρουση του αρχαίου κόσμου με την μεταχριστιανική εποχή, μια διαμάχη που θα απασχολεί και θα διχάζει τους στοχαστές ανά τους αιώνες. Η αντικειμενική έννοια του Χρόνου, ίσως τελικά να μην υπάρχει και όλα να έχουν να κάνουν με την προσωπική αντίληψη του ατόμου για τον κόσμο. Και στην μια αλλά και στην άλλη θεώρηση, σημασία έχει να γίνει αντιληπτό ότι τα παρελθοντικά γεγονότα επηρεάζουν άμεσα το μέλλον, και αυτό σε ανθρώπινο επίπεδο να διδάξει την σημασία που αποκτούν οι πράξεις μας για την μελλοντική εξέλιξη των πραγμάτων.
Who is Who: Ο Τάσος Χαλιός γεννήθηκε στην Αθήνα το 1981 και σπούδασε Οικονομικά. Ασχολείται με τη Φιλοσοφία, τις Αρχαίες Παραδόσεις, την Πολιτική Αρετή και την Ελευθερία της Eκφρασης. Πειραματίζεται με το Λόγο στο Διαδίκτυο και στον Τύπο. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα.
Σημείωση: Το άρθρο αυτό του Τάσου Χαλιού δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό του Ελεύθερου Τύπου, τα “Φαινόμενα”.
πηγή: metafysiko.gr
